یادنامه ی فریدون فرخزاد درباره ی فروغ/ می نوشت: «مثل همیشه بدبخت و تنها هستم»، «فایده اش چیست یک رابطه ی عقیم و بی حاصل که پنهانی می شود ادامه اش داد»

به گزارش خبرگزاری مجله عصر نو، در بهمن 1348، سه سال پس از درگذشت فروغ فرخزاد بر اثر سانحه ی تصادف (در 24 بهمن 45)، عباس پهلوان سردبیر وقت مجله ی فردوسی از فریدون فرخزاد برادر او خواست که یادنامه ای درباره ی خواهرش بنویسد. فریدون نیز دست به قلم برد و آن چه در این سه سال در دل نهفته بود را به زبان آورد؛ از منتقدان فروغ که حالا پس از مرگش همه دلداده ی شعر او شده بودند، تا تنهایی او که همیشه در نامه هایش به برادر از آن گله داشته است. در ادامه این یادنامه را می خوانید:

امروز که به من گفتی راجع به فروغ برایت چیزی بنویسم، حرفت را درست نفهمیدم بعد که به منزل آمدم مدتی روی خواسته ی تو فکر کردم و به این نتیجه رسیدم که من هرگز نمی توانم راجع به فروغ چیزی برای تو بنویسم. می دانی دوست عزیز! آن فروغ که شاعر بود در دنیایی زندگی می کرد که تو خود کمابیش شاهد آن بودی و آن فروغ که خواهر من بود شاید هرگز زندگی نمی کرد! فروغ از شانزده سالگی به شاعری پرداخت و از این سن شروع به پیمودن راه تکامل انسانی و هنری خود کرد. من معتقدم که فروغ هم زمان با این دوره از تکامل قدم به دوره ی تکامل از مرگ نهاد و بدین سان بود که فروغ هر روز و هر ماه و هر سال بیش تر به مرکز اوج مردن یا مرگ نزدیک می شد. ساده تر بگویم فروغ 17 سال تمام می مرد؛ از 16 سالگی تا 33 سالگی، و بعد که مرد پاک و منزه همان طور که همیشه بود مجددا به دنیا آمد. اکنون در دنیایی زندگی می کند که لااقل از دست «منتقدین و منتقدین به اصطلاح ادبی و هنری» راحت است. اگر مردم کارگر و دهقان ما که مدت ها از قافله ی تمدن به دور بوده اند و نتیجتا طرز فکر کهنه تر و پوسیده تری دارند، راجع به هنرمند چه زن و چه مرد بد و عجیب و غریب فکر کنند و صرفا به این دلیل که آن انسان هنرمند است و هنر خود را هم خوب و خوب تر از دیگران پرورش می دهد او را بکوبند، تعجبی نمی کنم. در کجای دنیا طبقات پایین تر اجتماع هنرمندان شان را بهتر درک کرده اند؟ ولی این بار آن ها که فروغ را درک نمی کردند یا کامل آگاه و آگاهانه میل به درک او نداشتند طبقات پایین نبودند بلکه طبقه ای بودند که مثل رسم معمول تمام دنیا خود را در پشت چند کلمه ی خارجی یا چند کتاب خارجی یا چند اثر ترجمه شده و یا ذکر نام چند استثنای معروف یا به اصطلاح معروف پنهان کرده و تمام سعی شان در زندگی روزمره توی سر زدن آن هایی است که «می توانند» و در وقاحت! به توانستن خود شکل می دهند.

ببین عباس… من و فروغ هر دو بچه بودیم که فروغ می آمد توی اتاق می نشست و ساعت ها گریه می کرد. او به خاطر رفتار من گریه نمی کرد و از من یا از ما گله نمی کرد؛ گله ی او گریه ی او و غم او از به اصطلاح فهمیده ترها بود.

… و این غم و این گریه و این ناراحتی هرگز از زندگی فروغ خارج نشده اند… وقتی از بعضی از همین آدم ها می شنوم که به من می گویند: «حساب فروغ از تو جداست» خنده و گریه ام می گیرد. آن ها حساب فروغ را تمام و کامل پرداخت کردند – نمونه… روزنامه ها و مجلاتی است که از سال های قبل باقی مانده است. نمونه ی نطق ها و کلمات قصار این بعضی ها درباره ی فروغ است و اکنون به یک باره…

تعجب می کنم. من نمی دانستم که مردن انسان را تا به این اندازه عزیز و محبوب می کند.

نامه هایی که از فروغ دارم شاهد زنده ی رابطه ی فروغ با دنیای خارج او و با «دوستان» اوست. در اکثر این نامه ها نام «شخصیت هایی»! ذکر شده که امروز برای فروغ حسابی جداگانه درست کرده اند و او را با چوب محبت می زنند.

چوب همان است فقط رنگ عوض کرده. بعضی وقت ها فکر می کنم اگر فروغ زنده بود با آن حالت بچه گانه ای که داشت (و این حالت بچه گانه را فقط وقتی داشت که ماها با هم بودیم و باز بچه می شدیم) قطعا از خنده روده بر می شد.

مرثیه و مرثیه خوان ها که بعد از مردن فروغ به یاد او افتادند و به این نتیجه رسیدند که «چه زود مرد» و به این نتیجه نرسیدند که او سال ها بود که می مرد، چقدر سوژه ی شعر غصه دار خود را از دست می دادند اگر فروغ نمی مرد و هرگز نمی توانستند محبت آتشین و بی پایان خود را نسبت به فروغ تا آن حد لذیذ و رقیق به ثبت برسانند!

چه کسی می داند که فروغ واقعا چه بود و که بود؟ چه کسی به جز سه چهار نفر از اطرافیان همیشگی او گریه ها و حالات غم انگیز وی را می دید؟

چه کسی می دانست که فروغ هفته ها به سختی مریض بود و پول دکتر و دوا نداشت یا در زمستان آتش بخاری اش در نیمه ی هر ماه به علت کمبود نفت و نقص مالی خاموش می شد. فروغ پولی را که باید برای خرید نفت می داد برای خرج تحصیل من به آلمان می فرستاد یا خرج فرزندی می کرد که به فرزندی قبولش کرده بود یا به مردمی می داد که بیش تر محتاج آن بودند. بعد ساعت ها و روزهای تنها وی در اتاق های دربسته ی منزلش می ماند، فکر می کرد، شعر می نوشت و شاید نامه ای برای من یا دیگر خواهران و برادران می نوشت و در آن زندگی اش را تشریح می کرد. در اکثر نامه هایش این جمله به چشم می خورد: «تمام شماها رفته اید و من این جا تک و تنها افتاده ام و دارم از تنهایی می میرم» قطعا این تنهایی را نبودن فقط ما برای او به وجود نیاورده بود چون در زندگی هر آدمی آدم هایی بالاخره یافت می شوند که تنهایی را از او می گیرند… چه کسی تنهایی را از فروغ می گرفت؟ آن هایی که امروز به من می گویند «تو از او صحبت نکن… ما می کنیم»؟ این ها آن روزها کجا بودند؟ یدالله رویایی از آخرین کسانی بود که روزهای آخر زندگی فروغ اغلب با فروغ بود. فروغ به او تلفن می زد و می گفت باید با تو صحبت کنم، فقط صحبت. گاهی با او دو نفری شعر می گفتند.

این ها را فروغ برایم می نوشت و رویایی برایم شبیه آن را تعریف می کرد ولی آن دوستان دیگری که حاضرند قداره کشی کنند و فروغ را فقط برای خود نگاهدارند، آن ها هرگز وجود نداشتند.

و عجبا که این فروغ که امروز تا این اندازه محبوب جماعت فهمیده است همان فروغ دیروزی است که از دست فهمیده ها هفته به هفته از منزل بیرون نمی آمد و با دیدن آن ها گریه می کرد… فرار می کرد… خود را پنهان می کرد و برای من می نوشت که «تازه وقتی کتابت چاپ شد این عده ی به اصطلاح فهمیده برمی دارند و به عنوان نقد هنری! تو را مسخره می کنند…. این زندگی من است» امروز کتاب «تولدی دیگر» یا به قولی «تولد دیگری» در ادبیات زبان فارسی و شعر معاصر کمیاب و پرفروش می باشد و این همان کتابی است که فروغ درباره ی آن برایم نوشت: «با هزار خواهش و التماس هزار تای آن را چاپ می کنند و بعد از ماه ها که توی ویترین مغازه ها خاک می خورد 50 تای آن به فروش می رسد.»

بهتر بود که مرده ها هم می توانستند ناظر حرکت و تغییر زمان و مردم زمانه باشند. من هنوز نفهمیده ام که این مرگ فروغ بود که افکار «دانشمندان» ادبی ما را تا این اندازه نسبت به او عوض کرد یا این اصولا عادت بعضی ها است که نقدهای خوب خود را پس از مرگ هنرمند به معرض نمایش قرار می دهند و حیات و زندگی یک آرتیست مسیله ی است غیر قابل اغماض و چشم پوشی.

فروغ یک درویش واقعی بود، یک انسان واقعی بود و تکامل شعری فروغ در درجه اول نتیجه ی یک تکامل انسانی بود که در فروغ به وجود آمده بود.

«من هرگز به کسی بدی نکرده ام» این جمله از فروغ است. بعضی وقت ها این جمله را در نامه اش می نوشت. بعضی وقت ها آن را هق هق کنان و در لابه لای گریه هایش می گفت: «فریدون! سعی کن آرام باشی، سعی کن خوب باشی، سعی کن مردم را دوست بداری، عاشق باشی و به نقطه ی تکامل معرفت برسی» عاشق باشی یعنی دوست بدار – یعنی عشق! حس کن – لمس کن – و به خاطر آن راست و صادق باش. محبت را برای محبت بخواه. و صحبت از بدن نبود. فروغ هرگز در تمام مدتی که به یاد دارم سخن از «عشقی» که به ناحق نام «عشق» گرفته و منظور عده ای از منتقدان به اصطلاح هنری ما نیز آن بود، نبرد. عشق فروغ عارفانه و پاک بود. او 16 سال عاشق پسرش بود که هرگز او را ندید و سال های سال فقط و فقط با احترام از مردی سخن می گفت که زمانی همسرش بود و بزرگ ترین ناحقی را که همان اجازه ندادن برای دیدن فرزندش بود، در حق او کرد.

یادم می آید یک روز که برای تعطیل تابستان از آلمان به تهران آمده بودم فقط روی حساب فضولی و یا محبت دیرینه به مدرسه ی «فیروزبهرام» رفتم و با اصرار از ناظم مدرسه خواستم که چون دایی پسر فروغ هستم او را ببینم. کامیار آمد مرا دید و گریه کرد و از من فرار کرد (چون شاید به او گفته بودند که با فرخزاد جماعت نباید سر و کاری داشته باشد.)

بعد من به منزل رفتم و برای فروغ تعریف کردم که «کامی» را دیدم. فروغ اول حرفی نزد بعد خیلی عصبانی پرسید: «چرا رفتی؟…» من گفتم: «چون دلم برای کامی تنگ شده بود» فروغ حرفی نزد. از اتاق بیرون رفت بعد که او را دیدم تمام بدنش می لرزید، گریه می کرد.

او برایم گفت که دلش می خواست خودش می توانست کامی را ببیند. بعدها برایم تعریف کرد که او چندین بار به بهانه های مختلف به مدرسه ی کامی رفته بود و او را بدون آن که بگوید مادر اوست صدا کرده بوده و به او گفته بوده: «مرا مادر تو فرستاده» و وقتی کامی گفته بود که… خوب. بعد فروغ گفته بود: «می دانی که مادرت تو را بسیار دوست دارد» فقط همین و بعد فروغ گریه کنان می رفت و روزها و هفته ها از منزل بیرون نمی آمد و گریه می کرد.

فروغ از همان زمان که شروع به شعر گفتن کرد بدون حق شد؛ حق دیدن فرزند را از او گرفتند، حق زندگی با پدر و مادر را از او گرفتند، حق تنها زندگی کردن و اصولا زندگی کردن را از او گرفتند.

هیچ کس او را نمی فهمید و آن ها که می توانستند او را بفهمند و با او مهربان باشند به خاطر قیود احمقانه ی اجتماعی او را تنها گذاشتند؛ شوهرش، پدرم، دوستان! همه کس به خودش و به نام خودش و به فامیل و همسایه های و مغازه داران محله و آشناها فکر می کرد و به تنها چیزی که اعتنا نشد فروغ و شعر او بود. و فروغ رفت و گم شده از تهران به رم و از رم به مونیخ، از مونیخ به لندن و در میانه ی این سفرها همیشه تهران و تنهایی مطلق و فرار از نزدیکان و دوستان و فروغ تنها و در نهایت بدبختی مانند کرم ابریشم دور خود دیواری ساخت و در میانه ی آن در نهایت ظرافت متولد شد و اکنون در میان ما و در فضایی که دور از آن همه مزخرف گویی ها و دشمنی ها و کینه توزی ها و نیرنگ هاست، زندگی می کند. و همه به او عشق می ورزند و به او احترام می گذارند بدون در نظر گرفتن این که اگر فروغ و وجود خارجی او هنوز میان ما بود، قطعا نامه هایی که برای من می نوشت هنوز هم با این جمله شروع می شد: «مثل همیشه بدبخت و تنها هستم» و یا «اگر می توانستم خودم را در یک ثانیه از قید زندگی آزاد می کردم» و یا «نمی دانم چرا این حرف ها را برای تو می نویسم. تنها هستم… تنها هستم و بدبختی تمام زندگی ام را گرفته است. هیچ کس این را نمی داند.» و یا «زندگی ام پر از فقر است… هیچ چیز من درست نیست… نه قلبم سیر است و نه بدنم و نه به چیزی اعتماد دارم. به هر حال آدم برای آن که به جایی برسد باید محرومیت های زیادی را تحمل کند. نیما که شاعرترین شاعر امروز است می گوید: تا نه داغی بیند/ کس به دوران نه چراغی بیند به هیچ چیز دل بستگی ندارم. آدم بی ریشه ای هستم. فقط دوست داشتن من است که حفظم می کند. اما فایده اش چیست یک رابطه ی عقیم و بی حاصل که پنهانی می شود ادامه اش داد. نمی دانم چرا این حرف ها را برای تو می نویسم، نمی دانم. دلم گرفته، گرفته… گرفته در این جا خیلی تنها افتاده ام.»

و اینک عباس جان! این فروغی است که من می شناسم؛ عزیزترین زنی که در عمرم با او برخورد کرده ام و باشخصیت ترین آن ها و خانم ترین آن ها و پاک ترین آن ها.

او برای من حافظ نبود که به قول بعضی ها به صورتی امروزی و مدرن ظهور می کرد، او مولوی است و ادامه ی مولوی به صورت دیگر. خدا کند که منظور مرا بفهمی. منظور من فقط مقایسه ی جنبه ی انسانی و پاکی روح است که مولوی دریایی بود از پاکی و خوبی و فروغ نیز.

یاد فروغ قلبم را می گیرد و صدایش در گوشم طنین می اندازد که می گفت: «آه اگر راهی به دریاییم بود/ از فرو رفتن چه پرواییم بود» فروغ فقط خواهر من نبود بلکه عزیزترین و منزه ترین آدمی بود که در زندگی با او برخورد کردم و تنها آدمی بود که به من یاد داد که «خوب» باشم و مهربان باشم، بدی ها را فراموش کنم و بدها را ببخشم و هرگز به آن ها که برای تمسخر دیگران به دنیا آمده اند خرده نگیرم چه، تنها صداست که می ماند. و آن نیز بعد از ما خواهد بود و تمام دعواها بر سر کارهای امروز ما، کارهایی که از بین می روند، سطحی و ظاهری هستند و آثاری که باقی می مانند زاید و بیهوده است چون این ما نیستیم که نگاه می داریم این بعدی ها و بعد از مایی ها هستند که قضاوت می کنند و نگاه می دارند و تنها هرگز به قضاوت های سطحی و کوته بین قبلی ها توجهی نداشته و ندارند و نخواهند داشت.

باید یک نکته را نیز تذکر بدهم که بودند آدم هایی که به فروغ واقعا از صمیم قلب علاقه داشتند و به او عمیقا احترام می گذاشتند ولی آن ها همه کسانی بودند که پس از فروغ خود را به کلی کنار کشیدند و در تنهایی گریستند و از مرگ آن انسان عزیز نردبانی برای بالا رفتن شخصیت و نانوایی برای پر کردن معده ی صد درصد ادبی خود نساختند. علاقه و احترام امروز آن ها ادامه ی احترام دیروز آن هاست و زاییده ی ساختگی مرگ فروغ نیست و من به تمام آن ها صمیمانه احترام می گذارم. والسلام – نامه تمام. فریدون فرخزاد.

25957