کودتای سیاه؛ ریل گذاری انگلیس در ساختار سیاسی ایران

بریتانیایی ها در سوم اسفند 1299 کودتایی را علیه حکومت مرکزی ایران اجرا کردند که زمینه به قدرت رسیدن رضاخان را فراهم کرد. در سالروز انجام این کودتا در جست وجوی پاسخی برای این پرسش مهم هستیم که چه عواملی باعث شد انگلیسی ها به انجام این اقدام و ورود فردی مانند رضاخان به عرصه سیاست کشور ما نیاز پیدا کنند؟

به گزارش مجله عصر نو، محمدجواد حقیقت در روزنامه خراسان نوشت:  دهه 1290ش، یکی از پرحادثه ترین و در عین حال حساس ترین ادوار تاریخ معاصر ایران است؛ دهه ای که به دلیل شرایط بحرانی داخل کشور و نزاع های بین المللی گسترده و در راس آن ها جنگ جهانی اول، شرایطی دشوار و خاص داشت. ایران به دلیل فقدان حکومت مرکزی قدرتمند، عرصه تاخت و تاز اجانب بود و مجلس مشروطه نمی توانست راهکاری برای برون رفت از این وضعیت بیابد. این مسیله، در کنار سیاست های منطقه ای بریتانیا، اسباب فاجعه ای بزرگ را فراهم کرد؛ فاجعه ای که ما در تاریخ آن را با نام «قحطی بزرگ» می شناسیم؛ بیش از هشت میلیون ایرانی، یعنی چیزی حدود نیمی از جمعیت کشور، طی یک قحطی هدفمند که با برنامه انگلیس برای جلوگیری از نفوذ دول متحد به داخل خاک ایران به وجود آمد، بر بحرانی که سراسر کشور را فرا گرفته بود دامن زد. در چنین وضعیتی، انقلاب بلشویکی روسیه در سال 1296ش / 1917م اتفاق افتاد و رژیم تزاری را سرنگون کرد. امپراتوری روسیه برای سال ها نقشی قدرتمند در سیاست داخلی و خارجی ایران داشت. انعقاد قرارداد ترکمانچای و گنجاندن بند مربوط به حمایت از نوادگان عباس میرزا برای رسیدن به حکومت در این قرارداد به واقع ننگین، اسباب دخالت مستقیم دربار تزار در دربار قاجار را فراهم کرد و روس ها خود را در تعیین شاه ایران، صاحب حق می دانستند. در تمام مدت بعد از انعقاد قرارداد ترکمانچای تا فروپاشی امپراتوری روسیه تزاری، انگلیسی ها تقابلی آشکار و نهان با روس ها داشتند و می کوشیدند به انحای مختلف، منافعی هم سنگ و هم اندازه روسیه تزاری به دست آورند. این مسیله، باعث کشمکشی پنهان در ساختار سیاسی ایران شده و دو گروه انگلوفیل و روسوفیل را در بدنه این ساختار ایجاد کرده بود؛ دو گروهی که با اتکا به سفارتخانه های دو دولت استعماری، سعی در تقویت جایگاه خود داشتند و اگر در این میان کسی ساز مخالف می زد یا قصد داشت مسیر دیگری را طی کند، به تیر غیب گرفتار می آمد! اما با فروپاشی امپراتوری تزار، به ناگاه این هیمنه فروریخت و فضای سیاسی ایران را با حفره ای عجیب روبه رو کرد. معدود افراد وطن دوست کوشیدند تا از این موقعیت، برای احیای عظمت ایران و آسایش مردمانش بهره ببرند، اما بی تجربگی، اختلافات بچگانه سیاسی، بیگانه پرستی و از همه مهم تر منفعت پرستی شخصی و گروهی، مانع از آن بود که بتوان از فرصت به دست آمده بهره برد. به علاوه، گُرگی مانند بریتانیا در کمین ایران نشسته بود که به آسانی حاضر به از دست دادن این موقعیت استثنایی نبود.

دام مُهلک قرارداد 1919

با پایان یافتن جنگ جهانی اول، نظم جهانی نوینی که ناشی از سیاست های دول متفق بود بر دنیا حاکم و در واقع تحمیل شد. در جامعه ملل، مفهوم «قیمومیت» را به عنوان راهکاری موثر برای بَزَک عنوان«استعمارگری» به کار گرفتند. به زعم اروپایی هایی که در جنگ پیروز شده بودند، سرزمین های تازه متولد شده از تجزیه امپراتوری عثمانی و نیز، بسیاری از مناطق آسیا و آفریقا با پیشینه تمدنی چندهزار ساله، فاقد صلاحیت لازم برای اداره امور خود بودند و به قیّم نیاز داشتند! به این ترتیب، غرب آسیا که روزگاری بخشی از قلمرو امپراتوری عثمانی به حساب می آمد، میان انگلیس و فرانسه تقسیم شد؛ عراق، اردن، فلسطین، مصر و بخش های وسیعی از شبه جزیره عربستان تحت قیمومیت و در واقع استعمار رسمی انگلیس قرار گرفت. اما این پایان ماجرا نبود. در این منطقه، هنوز کشوری وجود داشت که هر چند به ظاهر، استقلال خود را حفظ کرده بود؛ ایران. بریتانیایی ها ایران را دروازه ورود به هندوستان، یعنی مهم ترین و بزرگ ترین مستعمره خودشان می دانستند. این دیدگاه چندان دور از ذهن نبود؛ حدود 100 سال قبل از پایان جنگ جهانی اول، ناپلیون کوشیده بود تا از طریق ایران خودش را به هند برساند و شاهرگ حیاتی انگلیس را قطع کند. به همین دلیل، ایران در ذهن برخی رجال سیاسی بریتانیا، اهمیت فوق العاده ای در سیاست راهبردی و منطقه ای لندن داشت. با حذف قدرت روسیه تزاری در ایران، این فرصت برای انگلیسی ها فراهم شده بود تا نفوذ خود را در ایران کامل کنند. در این موضوع هیچ کدام از دولتمردان انگلیسی تردید نداشتند؛ اختلاف بر سر چگونگی این تسلط بود. برخی از آن ها معتقد بودند که شیوه استعمار مستقیم، هزینه های سنگینی در بر دارد و نمی توان با توجه به گستره مستعمرات بریتانیا، هزینه جدیدی را در این زمینه متقبل شد. اما گروه دیگر که در راس آن ها «جرج ناتانیل کرزن»، وزیر خارجه وقت بریتانیا و حاکم پیشین بریتانیا در هندوستان قرار داشت، معتقد بودند که حالا زمان مناسبی برای تبدیل ایران به یک مستعمره تمام عیار است. تکاپوهای گروه دوم، با همکاری افراد انگلوفیلی مانند وثوق الدوله در داخل ایران، مقدمات انعقاد قرارداد موسوم به 1919 را فراهم کرد؛ قراردادی که بر اساس آن و به طور خلاصه، اداره همه شیونات ایران و ایرانیان در اختیار دولت انگلیس قرار می گرفت. الگوی این اقدام، ظاهراً یک قرارداد ساده بین دو دولت مستقل بود؛ اما همه عالم می دانست که ماهیت این قرارداد، صددرصد استعماری است! همین مسیله باعث شد که بخشی از دولت های متحد اما در باطن رقیب بریتانیا، مانند فرانسه، به قرارداد 1919 اعتراض کنند؛ البته نه از سر دلسوزی برای ایران، بلکه برای سهم خواهی بیشتر از منافع استعماری در آسیای غربی. در داخل ایران نیز، معدود رجال وطن خواه در مجلس از فرصت بین المللی پیش آمده بهره بردند و با انعقاد قرارداد مخالفت کردند. حتی احمدشاه قاجار هم که در این زمان به مسافرت فرانسه رفته بود، از فرصت پیش آمده استفاده و مخالفت خود را با قرارداد اعلام کرد. به این ترتیب، قرارداد 1919 عملاً راه به جایی نبرد و دولت انگلیس فهمید که باید سازوکار استعماری خود را در ایران تغییر دهد و با شیوه ای جدید وارد عمل شود.

ورود به فاز «کودتای سیاه»

گفتیم که در این زمان، یکی از عوامل مخالفت برخی از دولتمردان انگلیسی با مستعمره کردن ایران، هزینه ای بود که باید بریتانیا بابت نگهداری این مستعمره صرف می کرد؛ هزینه های مربوط به نگهداری نیروهایی نظامی و … . برخی سیاستمداران انگلیسی از هزینه بالای پلیس جنوب و حجم نقدینگی سنگینی که به برخی خوانین محلی پرداخت می شد تا از لوله های نفت و منافع انگلیس در جنوب ایران محافظت کنند، شاکی بودند،اما در همان حال و با توجه به تغییر سوخت ناوگان نیروی دریایی انگلیس از زغال سنگ به نفت، حفظ جنوب ایران با منابع غنی نفت آن را ضروری می دانستند و نمی توانستند از درآمد و سود هنگفت آن بگذرند. به همین دلیل، شیوه دوم در دستور کار قرارگرفت؛ استعمار ایران به شیوه غیراستعماری! در این شیوه، باید حکومتی دست نشانده در ایران بر سر کار می آمد تا بتواند امنیت را در همه جهات برقرار و منافع انگلیس را تامین کند. چنین حکومتی، لزوماً باید وجهه نظامی و سرکوبگر می داشت و آن چه می توانست چنین حکومتی را بر سر کار بیاورد، کودتا بود. «حسین مکی»، در کتاب «تاریخ 20 ساله ایران» معتقد است چهار نفر برای انجام کودتا در نظر گرفته شده بودند: «سردار اسعد بختیاری»، «سالار جنگ»، «نصرت الدوله» و «سیدضیاءالدین طباطبایی یزدی». نیروی نظامی انجام این کودتا توسط انگلیسی ها تامین شد. قزاق ها که پس از فروپاشی امپراتوری روسیه تزاری، عملاً فرماندهی منظمی نداشتند و در بلاتکلیفی و بحران مالی به سر می بردند، با حمایت مالی انگلیسی ها دوباره انتظام پیدا کردند. با این حال، فرماندهی قشون قزاق هنوز برعهده یک سرهنگ روس به نام «استاروسلسکی» بود. «آیرون ساید» در خاطراتش، نحوه دور زدن «استاروسلسکی» و این را که چگونه «احمدشاه» در نتیجه فعالیت جاسوسان انگلیسی به «استاروسلسکی» بدبین شده و او را از کار برکنار کرد بود ، شرح داده است. «آیرون ساید» تاکید می کند که او طرح و برنامه کودتا را برای «رضاخان» شرح داده و به او گفته است که «اقدام قهرآمیزی برای سرنگون کردن شاه صورت ندهد و به دیگران هم اجازه و امکان چنان اقدامی را ندهد …» «آیرون ساید» می افزاید:«[رضاخان] به من قول داد که به خواسته های من عمل کند.» «سرهنگ اسمایس»، افسر انگلیسی، زمینه به فرماندهی رسیدن رضاخان را فراهم کرد. «آیرون ساید» در خاطراتش می نویسد:«با رضاخان گفت وگویی داشتم – 12 فوریه 1921 (23 بهمن 1299)- و او را به فرماندهی مطلق قزاق های ایران گماردم … در حضور اسمایس گفت و شنودی طولانی با رضا داشتم.» با فرماندهی «رضاخان» بر قشون قزاق، مشکل نیروهای نظامی کودتا تا حدود زیادی رفع شد.

کمیته زرگنده، مقر رهبران سیاسی کودتا

همزمان با تجهیز «رضاخان»، رهبر سیاسی کودتا نیز تعیین شد. ظاهراً، انگلیسی ها، در میان 4 نفری که «حسین مکی» از آن ها به عنوان نامزدهای اجرای بخش سیاسی کودتا نام می برد، «سیدضیاءالدین طباطبایی» را برگزیدند. «یرواند آبراهامیان» در کتاب «ایران بین دو انقلاب» می نویسد:«رضاخان هنگامی که به تهران رسید با افسران ژاندارمری و روزنامه نگار جوانی به نام سیدضیاءطباطبایی، به صورت پنهانی ملاقات می کند. سید ضیاء … مورد اعتماد مامورین نظامی انگلیس بود، چون روزنامه «رعد» او در زمان جنگ از انگلیس پشتیبانی کرده بود.» «آبراهامیان» در کتابش، در عین حال توضیحی درباره «کمیته زرگنده» ارایه نمی کند؛ کمیته ای موسوم به «آهن و فولاد»، مرکب از «سیدضیاءالدین طباطبایی»، «محمودخان مدیرالملک(محمود جم)»، «مسعودخان سرهنگ(مسعود کیهان)»، «منوچهرخان طبیب»، «میرزاکریم خان گیلانی (میرزاکریم رشتی)» و «یحیی دولت آبادی» (رییس فرقه ازلی در ایران). «دولت آبادی» در خاطراتش، «حیات یحیی»، می نویسد: «کمیته زرگنده مرکز سیاست انگلیس است در تهران، در قسمتی که باید به دست ایرانیان انجام بگیرد.» «حسین فردوست» هم در خاطراتش بر این باور است که «میرزاکریم خان رشتی» به رضاخان نزدیک شده بود و به نوعی تعلیمات سیاسی به وی را برعهده داشت. با هماهنگی «کمیته زرگنده» و حمایت سفارت انگلیس، پول لازم در اختیار «سیدضیاء» قرار گرفت و او این پول را میان سربازان قزاقِ همراه «رضاخان» تقسیم کرد. اجرا کردن بقیه نقشه چندان مشکل نبود. به این ترتیب، کودتایی موسوم به «کودتای سیاه» شکل گرفت که بنا داشت ریل گذاری جدیدی در ساختار سیاسی ایران، به نفع بریتانیا انجام دهد.

انتهای پیام