اطلاعاتی از دوران تبعید پسر ناصرالدین شاه در اروپا

به گزارش مجله عصر نو به نقل از ایبنا؛ سرگذشت یا به عبارت دقیق تر، سرانجام مسعود میرزا ظل السلطان، پسر ارشد ولی محروم از سلطنت ناصرالدین شاه در واپسین ایام زندگانی اش در سال های مقارن با جنگ اول جهانی به دو دلیل حائز اهمیت است: یکی در مقام پرده آخر از یک رشته تحرکات پی درپی سیاسی که بین سعی و تلاش برای کسب تاج و تخت پادشاهی و حفظ یا اعاده حداقلی از قدرت محلی در نوسان بود و دیگری اطلاعات جدیدی که درباره سیاست های متفقین در قبال ایران در جنگ اول جهانی ارائه می دهد.

برای شناخت بیش تر این شخصیت تاریخی با معصومه پژوهش نیا، مترجم کتاب «ظل السلطان در تبعید» چاپ انتشارات شیرازه به گفت وگو نشستیم که در ادامه می خوانید:

در کتاب «ظل السلطان در تبعید»، ۱۷۲ سند از اسناد وزارت امور خارجه بریتانیا مورد بررسی قرار گرفته، این اسناد گذشته از زندگی ظل السلطان چه زاویه تاریکی از تاریخ ایران را روشن کرده است؟

اسناد مورد بررسی در این کتاب، رابطه پنهانی دولت بریتانیا را نه تنها با ظل السلطان، بلکه با برخی از خان های بختیاری نمایان می سازد، رابطه ای که به دور از چشم حکومت شکل گرفته بود. در سایه ضعف حکومت مرکزی در دوره مورد مطالعه، دولت بریتانیا به صورت بی واسطه با خان های بختیاری وارد مذاکره می شد، مذاکراتی که به انعقاد قراردادهای تجاری بین این دو می انجامید. لازم به توضیح است بختیاری ها در چهار محور کلیدی نقشی بسیار مهم در جهت حفظ منافع بریتانیا در ایران بر عهده داشتند. این چهار محور همان طور که در مقدمه کتاب نیز آمده است، عبارت اند از: جلوگیری از نفوذ و پیش روی روسیه در مناطق جنوبی ایران، تأمین امنیت کشتی های بریتانیا در رودخانه کارون، تأمین امنیت کاروان های تجاری بریتانیا در جاده لینچ و محافظت از تأسیسات نفتی بریتانیا در جنوب. بنابراین منافع بریتانیا در هر چهار محور مذکور ایجاب می نمود که این دولت همواره نگران رابطه خود با خان های بختیاری باشد و از هر اقدامی که خشم آن ها را برانگیزد و به نوعی در همکاری با آن ها اختلال ایجاد کند، اجتناب کند.

این اسناد همچنین نشان می دهند که دولت بریتانیا چگونه از یک ورشکسته سیاسی در ایران، حتی پس از برکناری و خروج وی از کشور، در جهت منافع خود بهره برداری کرده است. بر مبنای اسناد مورد مطالعه، بریتانیا همواره مراقب بود تا ظل السلطان را به طور کامل از پشتیبانی خود ناامید نساخته و خود را دوست و حامی وی نشان دهد. حتی در تمام سال هایی که ظل السلطان از صحنه سیاست ایران کنار گذاشته شده بود و خارج از کشور به سر می برد، بریتانیا ارتباط خود را با وی حفظ کرد، به امید روزی که بتواند از وجود او به نفع خود بهره برداری کند.

اسناد ارائه شده در این کتاب، منابع دست اولی هستند که شناخت بهتری از وقایع تاریخ ایران در اواخر دوره قاجار در اختیار محققان و تاریخ پژوهان قرار می دهند. به علاوه، اطلاعات مفیدی از تحولات اصفهان در دوره مذکور به دست می دهند که می تواند مورد استفاده علاقه مندان به مطالعات اصفهان پژوهی قرار گیرد.

هر آن چه تاکنون از زندگی ظل السلطان در دست بوده، از منابع و اسنادی سرچشمه می گرفت که از تولد تا خروج او از ایران را دربرمی گرفت، اسناد بررسی شده در این کتاب به طور کلی چه اطلاعات مفیدی را از بعد پیروزی مشروطه خواهان و در مورد این شخصیت به خواننده ارائه می دهد؟

اسناد مورد مطالعه، خلأ موجود در مستندات تاریخی پیرامون حیات سیاسی ظل السلطان را برطرف می سازند. منابع فارسی و لاتین که پیش از این به زندگی ظل السلطان پرداخته اند، مستندات و یافته های خود را تنها به زمان حضور وی در ایران محدود ساخته و از چگونگی حیات و اقدامات وی در سال های اقامت او در اروپا صحبتی به میان نیاورده اند، چراکه این برهه از حیات ظل السلطان بر آن ها پوشیده بوده است. این منابع، اطلاعاتی از آن چه در دوران تبعید بر ظل السلطان گذشت، به دست نمی دهند. بنابراین با مطالعه آن ها، نمی توان دریافت که به طور مثال، به ظل السلطان در دوران تبعید چه گذشت؟ چرا تا سال ۱۹۱۶ م/۱۳۳۴ ق به ایران بازنگشت؟ در سال ۱۹۱۶ م/۱۳۳۴ ق چه اتفاقی افتاد که بازگشت وی را محقق ساخت؟ و آیا او طی این سال ها، در تدارک زمینه ای مناسب برای تصاحب تاج و تخت و رسیدن به آرزوی دیرینه خود بود، یا از سیاست کناره گرفته بود؟ در حالی که اسناد آرشیوی مورد مطالعه، به وضوح به این سوالات پاسخ می دهند و عوامل و انگیزه های پشت پرده ای را که سرنوشت ظل السلطان را این گونه رقم زدند، آشکار می سازند. اسناد مورد مطالعه، مربوط به سال هایی از عمر ظل السلطان هستند که در تبعید سپری کرده است و عواملی را که مانع بازگشت وی به ایران بوده اند را نمایان می کنند.

به علاوه، منابع موجود در رابطه با ظل السلطان، عموماً یا مشاهدات خود از وقایع آن زمان را به رشته تحریر درآورده اند و یا به گزارش های تاریخی و خاطرات به جا مانده از آن دوران ارجاع داده اند. بر این اساس، اهداف و انگیزه های بریتانیا در ورای حوادثی که برای ظل السلطان رقم خورد، از دید آن ها پوشیده مانده است. اما بررسی اسناد مورد مطالعه، به ما این امکان را می دهد تا از انگیزه های بریتانیا در اتخاذ سیاست هایی که در قبال ظل السلطان داشت، آگاه شویم.

منابع موجود همچنین، ظل السلطان را در مقام شاهزاده ای صاحب نام و حاکمی قدرتمند به ویژه در ایالت اصفهان نشان می دهند، در حالی که اسناد مورد مطالعه، او را در موقعیتی به تصویر می کشند که مقام، منصب، ثروت و قدرت خود را از دست داده و حتی از کشور رانده شده است. در این شرایط، حالات روحی ظل السلطان دگرگون شده و خواننده این اسناد، شخصیتی متفاوت از او را به نظاره می نشیند. اسنادی که شخصیتی متفاوت از ظل السلطان را به نظاره می نشیند

نقش بریتانیا، روسیه و فرانسه چگونه تبیین شده است و میزان نفوذ این کشورها با بررسی اسناد در دوره مورد اشاره تا چه میزان و چگونه بوده است؟

البته تمرکز اصلی اسناد مورد مطالعه، بر دولت بریتانیا و ارتباط این دولت با ظل السلطان است و در کنار آن، به تبانی های بریتانیا با دولت روسیه در مواجهه با مسائل داخلی ایران، خاصه در ارتباط با ظل السلطان نیز می پردازد. در این اسناد، موضوع بازگرداندن ظل السلطان به ایران و انتصاب مجدد وی به حکومت فارس یا اصفهان بارها بین دو دولت مذکور مورد مناقشه و چاره جویی قرار می گیرد. بررسی این اسناد آشکار می سازد که ظل السلطان چگونه طی سال های اقامت در اروپا، بازیچه دست سیاستمداران روس و انگلیس شده بود، تا آن جا که قادر نبود بدون کسب اجازه از دول مذکور، به خواست قلبی خود که بازگشت به ایران بود، جامه عمل بپوشاند. این اسناد به طور ویژه، حاکی از موافقت ها و مخالفت های پی درپی دولت بریتانیا با بازگشت ظل السلطان به ایران هستند.

در مقدمه کتاب «ظل السلطان در تبعید» می خوانیم: «در هیچ یک از مذاکرات و مکاتبات، ولو برای حفظ ظاهر نامی از خدمت به میهن به میان نمی آید و فقط صحبت از پول است. در ادبار و انقراض این طایفه چه نشانه هایی واضح تر از این» از نگاه شما کدام اسناد بر این نکته تکیه دارند، لطفاً به یکی دو مورد اشاره کنید.

در میان اسناد مورد مطالعه، تعداد قابل توجهی سند با مضمون درخواست کمک مالی ظل السلطان از دول بریتانیا و روسیه به چشم می خورد. به عنوان نمونه، در سندی به تاریخ ۷ مارس ۱۹۱۶، مقارن با ۲ جمادی الاول ۱۳۳۴ ه.ق، ظل السلطان طی نامه ای از دولت بریتانیا می خواهد مبلغی را برای تأمین هزینه های سفر خود به ایران، به او پرداخت کند. توضیح آن که در سال ۱۳۳۴ ه.ق و در بحبوحه جنگ جهانی اول، نیروهای آلمان پول و جواهراتی را که ظل السلطان پیش از خروج از ایران در بانک شاهنشاهی اصفهان به امانت سپرده بود، غارت کردند. ظل السلطان پس از اطلاع از این ضایعه، نامه ای خطاب به سفارت بریتانیا در فرانسه نوشته و از دولت بریتانیا تقاضا می کند که بخشی از خسارت واردشده را به عنوان پیش پرداخت به وی پرداخت کند تا او قادر باشد هزینه های سفر خود به ایران را تأمین کند. ظل السلطان در پایان نامه، بار دیگر وفاداری و ارادت خود به بریتانیا را اعلام کرده و اطلاع می دهد که نامه مشابهی نیز به سفارت روسیه ارسال نموده است (OR/L/PS/۱۰/۲۹۳, File ۳۲۱۷/۱۹۱۲ Pt ۱, p ۱۲۲).

یا مورد دیگر، سندی است به تاریخ ۶ مِی ۱۹۱۶، مقارن با ۳ رجب ۱۳۳۴ ه.ق، که در آن، اسماعیل میرزا فرزند ظل السلطان، از جانب پدر خود تقاضا می کند که هرچه زودتر مبلغ یک میلیون فرانک به وی پرداخت شود. شاهزاده اسماعیل میرزا در این نامه توضیح می دهد که مبلغ مذکور، شامل چهارصد هزار فرانک وامی است که برادرش اکبر میرزا در زمانی که با شورش آلمان ها ناگزیر به ترک اصفهان شد، از بانک روسیه در اصفهان دریافت کرده بود، به علاوه ششصد هزار فرانک که معادل نقدی طلا، نقره و جواهراتی است که در بانک شاهنشاهی ایران شعبه اصفهان به غارت رفته بود .(IOR/L/PS/۱۰/۲۹۳, File ۳۲۷۶/۱۹۱۲ Pt ۲, p ۵۸۲)

در این جا می توان این پرسش را نیز اضافه کرد که دغدغه اصلی ظل السلطان پس از تبعید از ایران چه بود و او سال های زندگی در غربت را مصروف چه کرد؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت که بر مبنای اسناد مورد مطالعه، ظل السلطان طی هشت سال دوری از کشور، به طور مکرر از دول بریتانیا و روسیه درخواست می کرد تا از وی برای بازگشت به ایران حمایت کنند، امنیت او را در این راه تضمین کنند، هزینه سفر وی به ایران را بپردازند و به وی کمک کنند تا خسارت اموال به غارت رفته خود در ایران را دریافت کند. نکته قابل توجه در اسناد یادشده این است که تقاضای ظل السلطان هیچ گاه مبنی بر انتصاب مجدد وی به عنوان حاکم فارس یا اصفهان نبوده و تمایل وی به بازگشت به ایران، تنها با هدف رسیدگی به امور مالی و بازپس گیری املاک و متعلقات خود بوده است.

به علاوه، بر من واجب است از استاد خود، مرتضی نورایی، بابت زحمات بی دریغ، حمایت ها و راهنمایی های ارزشمند ایشان حین تهیه این کتاب، کمال قدردانی و تشکر را داشته باشم.

۲۵۹