شکایت سرقت ادبی

سرقت ادبی نوعی دستبرد فکری است که به معنای استفاده غیرمجاز از آثار و ایده‌های دیگران و نسبت دادن آن‌ها به خود یا دیگری بدون ذکر منبع اصلی است. این عمل نه تنها غیراخلاقی بلکه طبق قوانین ایران به‌خصوص قانون حمایت از حقوق مولفان و قانون مطبوعات جرم محسوب شده و مجازات‌هایی از جمله حبس و جزای نقدی را در پی دارد. این تخلف در حوزه مالکیت فکری به خلاقیت و نوآوری آسیب می‌زند. در این مقاله ابعاد مختلف سرقت ادبی از تعریف و تاریخچه تا شرایط تحقق جرم مجازات‌ها و نحوه پیگیری قانونی آن را بررسی می‌کنیم.

تاریخچه سرقت ادبی

مفهوم سرقت ادبی هرچند با پیشرفت فناوری و سهولت دسترسی به اطلاعات در دوران معاصر بیشتر مورد توجه قرار گرفته اما پدیده‌ای نوظهور نیست. در گذشته‌های دور نیز انتقال شفاهی دانش و آثار هنری یا بازنویسی و اقتباس از متون گاهی بدون ذکر نام خالق اصلی صورت می‌گرفت. با پیدایش و گسترش صنعت چاپ و نشر موضوع مالکیت آثار و حقوق پدیدآورندگان اهمیت بیشتری یافت. قوانین اولیه مربوط به حق تکثیر (کپی‌رایت) در اروپا و سپس در سایر نقاط جهان تلاشی برای حمایت از این حقوق بود. در ایران نیز با وجود سابقه طولانی در شعر ادب و هنر مفهوم قانونی حمایت از آثار فکری به شکل نوین با تصویب قوانینی نظیر قانون حمایت از حقوق مولفان مصنفان و هنرمندان در سال ۱۳۴۸ و قانون مطبوعات شکل گرفت. این قوانین چارچوب حقوقی لازم برای تعریف شناسایی و برخورد با سوءاستفاده از آثار فکری و هنری را فراهم کردند. در گذشته به دلیل نبود ابزارهای دقیق برای تشخیص کپی‌برداری و همچنین محدود بودن دایره مخاطبان و انتشار آثار پیگیری سرقت ادبی دشوارتر بود. اما امروزه با وجود پایگاه‌های اطلاعاتی گسترده نرم‌افزارهای تشخیص تشابه متنی و سهولت انتشار آثار در فضای مجازی هم وقوع سرقت ادبی و هم شناسایی آن دستخوش تغییرات اساسی شده است. این تحولات نیاز به آگاهی بیشتر از قوانین و سازوکارهای حمایتی را دوچندان کرده است.

سرقت ادبی چیست؟

سرقت ادبی به زبان ساده برداشتن ایده‌ها نوشته‌ها طرح‌ها نتایج تحقیقات یا هرگونه اثر فکری و هنری متعلق به دیگری و استفاده از آن‌ها به نام خود یا شخص دیگر بدون کسب اجازه از صاحب اصلی و بدون ذکر منبع است. این تعریف شامل طیف وسیعی از اعمال می‌شود؛ از کپی کردن دقیق جملات و پاراگراف‌ها (کپی‌برداری مستقیم) گرفته تا بازنویسی ایده یا متن با تغییرات جزئی بدون ارجاع (پارافریز ناقص). حتی استفاده از ساختار کلی یک اثر ترتیب ایده‌ها یا داده‌ها بدون خلاقیت و نوآوری کافی و به نام خود نیز می‌تواند مصداق سرقت ادبی باشد. تفاوت اساسی سرقت ادبی با سرقت اموال مادی در این است که موضوع سرقت در اینجا امری غیرمادی و مربوط به حوزه مالکیت فکری است. خلاقیت و نوآوری فرد ثمره تلاش فکری و گاه سال‌ها تجربه و دانش اوست که قانونگذار برای آن ارزش قائل شده و حقوقی را برای پدیدآورنده اثر در نظر گرفته است. این حقوق شامل حق انحصاری انتشار پخش اجرا و بهره‌برداری از اثر است و هرگونه استفاده‌ای خارج از این چارچوب و بدون رضایت مالک می‌تواند نقض حقوق او و مصداق سرقت ادبی باشد. در واقع سرقت ادبی نوعی فریب و تقلب محسوب می‌شود؛ فریب خواننده مخاطب یا جامعه علمی که تصور می‌کنند اثر متعلق به کسی است که نامش به‌عنوان پدیدآورنده ذکر شده در حالی که خالق واقعی فرد دیگری است.

جرم سرقت ادبی

در نظام حقوقی ایران سرقت ادبی صرفاً یک عمل غیراخلاقی یا تخلف دانشگاهی محسوب نمی‌شود بلکه تحت شرایطی خاص عنوان مجرمانه به خود می‌گیرد. برخلاف سرقت اموال که عمدتاً در قانون مجازات اسلامی جرم‌انگاری شده است جرم سرقت ادبی به‌طور خاص در قوانین مربوط به حقوق مالکیت فکری به‌ویژه قانون حمایت از حقوق مولفان مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ و قانون مطبوعات مصوب ۱۳۶۴ مورد توجه قرار گرفته است. ماده ۶ قانون مطبوعات به صراحت هرگونه انتساب عمدی تمام یا بخش قابل توجهی از آثار و نوشته‌های دیگران به خود یا غیر او را چه به صورت اصلی و چه به صورت ترجمه جرم دانسته است. همچنین ماده ۲۳ قانون حمایت از حقوق مولفان نشر پخش یا عرضه تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه وی و به صورت عمدی یا به نام شخص دیگری غیر از خود پدیدآورنده جرم تلقی می‌کند. این مواد قانونی نشان می‌دهند که قانونگذار برای حمایت از خلاقیت و نوآوری و جلوگیری از سوءاستفاده از تلاش‌های فکری دیگران ضمانت اجرای کیفری تعیین کرده است. بنابراین سرقت ادبی در ایران در صورتی که شرایط قانونی آن محقق شود می‌تواند منجر به تعقیب کیفری و محکومیت مرتکب گردد. هدف از جرم‌انگاری این عمل صرفاً مجازات فرد خاطی نیست بلکه ایجاد بازدارندگی برای حفظ حقوق پدیدآورندگان و تشویق به تولید آثار اصیل و خلاقانه در جامعه است. این جرم از جمله جرائم علیه آسایش عمومی و حقوق معنوی افراد به شمار می‌رود.

شرایط جرم سرقت ادبی

برای اینکه یک عمل مصداق جرم سرقت ادبی در قوانین ایران شناخته شود و قابلیت پیگیری کیفری داشته باشد لازم است شرایط و ارکان قانونی آن محقق گردد. مهم‌ترین این شرایط عبارتند از: ۱. وجود یک اثر مورد حمایت قانونی: عمل سرقت باید بر روی اثری صورت گیرد که طبق قانون حمایت از حقوق مولفان مصنفان و هنرمندان و یا سایر قوانین مرتبط از حمایت قانونی برخوردار است. این آثار شامل نوشته‌ها کتاب‌ها مقالات آثار هنری (نقاشی مجسمه موسیقی) نرم‌افزارها و سایر مصادیق مالکیت فکری می‌شود. ۲. انتساب اثر به غیر مالک اصلی: فرد مرتکب باید تمام یا بخشی از اثر متعلق به دیگری را به نام خود یا به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده اصلی منتشر پخش یا عرضه کند. صرف استفاده شخصی و غیرتجاری یا استفاده با ذکر منبع و رعایت قوانین مربوط به نقل‌قول معمولاً مصداق جرم سرقت ادبی محسوب نمی‌شود. ۳. عمدی بودن عمل: یکی از ارکان کلیدی در تحقق جرم سرقت ادبی عنصر معنوی یا همان سوءنیت است. به این معنا که فرد مرتکب باید با علم و اطلاع از اینکه اثر متعلق به دیگری است و بدون داشتن مجوز قانونی اقدام به انتساب آن به خود یا دیگری کند. سرقت ادبی غیرعمدی هرچند ممکن است از نظر اخلاقی یا دانشگاهی مذموم باشد اما از نظر کیفری جرم محسوب نمی‌شود و قابل مجازات نیست. ۴. عدم کسب اجازه از مالک اثر: عمل انتساب باید بدون اجازه و رضایت صریح یا ضمنی صاحب حقوق مادی و معنوی اثر صورت گرفته باشد. اگر پدیدآورنده اثر به هر نحوی اجازه استفاده یا انتشار اثر خود را به دیگری داده باشد (مثلاً از طریق قرارداد یا مجوز) در این صورت انتساب اثر توسط فرد مجوزدار سرقت ادبی محسوب نمی‌شود. احراز این شرایط بر عهده مراجع قضایی است و شاکی (صاحب اثر) باید مدارک و شواهد لازم برای اثبات آن‌ها را ارائه دهد.

مجازات سرقت ادبی

مجازات تعیین شده برای جرم سرقت ادبی در قوانین ایران متناسب با نوع و گستره عمل ارتکابی و قوانین مربوطه متفاوت است. همانطور که پیشتر اشاره شد این جرم به‌طور خاص در قانون حمایت از حقوق مولفان مصنفان و هنرمندان و قانون مطبوعات جرم‌انگاری شده و مجازات آن با سرقت اموال مادی متفاوت است. بر اساس ماده ۶ قانون مطبوعات مجازات انتساب عمدی تمام یا بخش قابل توجهی از آثار دیگران به خود یا غیر حبس از دو ماه تا دو سال یا شلاق تا هفتاد و چهار ضربه تعیین شده است. دادگاه با توجه به اوضاع و احوال پرونده میزان انتساب و تأثیر آن می‌تواند یکی از این دو مجازات را اعمال کند. در قانون حمایت از حقوق مولفان مصنفان و هنرمندان مجازات‌های دقیق‌تری پیش‌بینی شده است. طبق ماده ۲۳ این قانون هرکس تمام یا قسمتی از اثر مورد حمایت این قانون را که متعلق به دیگری است به نام خود یا پدیدآورنده بدون اجازه وی یا به نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده منتشر پخش یا عرضه کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد. همچنین ماده ۲۴ همین قانون به موضوع ترجمه آثار می‌پردازد و مقرر می‌دارد هرکس بدون اجازه اقدام به پخش یا نشر ترجمه دیگری به نام خود یا دیگری کند به حبس تأدیبی از سه ماه تا یک سال محکوم می‌شود. بنابراین مجازات سرقت ادبی می‌تواند شامل حبس (با درجات و مدت‌های متفاوت) و در موارد خاص (طبق قانون مطبوعات) شلاق باشد. تعیین مجازات نهایی بر عهده قاضی رسیدگی‌کننده است که با در نظر گرفتن تمام جوانب پرونده از جمله میزان خسارت وارده به صاحب اثر سابقه مرتکب و سایر شرایط مؤثر حکم مقتضی را صادر می‌کند. علاوه بر مجازات کیفری صاحب اثر می‌تواند از طریق مراجع قضایی خواهان جبران خسارات مادی و معنوی وارده ناشی از سرقت ادبی نیز شود.

سرقت علمی و تفاوت آن با سرقت ادبی

در حوزه حقوقی ایران اصطلاحات «سرقت ادبی» و «سرقت علمی» اغلب به جای یکدیگر به کار می‌روند و تفاوت حقوقی ماهوی و مستقلی بین آن‌ها وجود ندارد. قوانین حاکم بر حمایت از آثار فکری اعم از قانون حمایت از حقوق مولفان مصنفان و هنرمندان و قانون مطبوعات هر دو حوزه ادبیات (شعر داستان نمایشنامه) و حوزه علمی (مقالات پژوهشی کتاب‌های علمی پایان‌نامه‌ها نتایج تحقیقات) را تحت پوشش قرار می‌دهند. بنابراین چه فردی یک شعر را به نام خود منتشر کند و چه بخشی از یک مقاله علمی را کپی کرده و در مقاله خود بدون ذکر منبع بیاورد هر دو عمل می‌توانند مصداق جرم سرقت ادبی (یا علمی) تلقی شوند و تحت قوانین یکسان مورد پیگرد قرار گیرند. با این حال ممکن است در عرف و فرهنگ به‌خصوص در محیط‌های آکادمیک و پژوهشی اصطلاح «سرقت علمی» بیشتر برای اشاره به کپی‌برداری در مقالات پایان‌نامه‌ها کتب دانشگاهی و سایر آثار پژوهشی به کار رود در حالی که «سرقت ادبی» بیشتر ناظر بر آثار خلاقانه مانند داستان شعر یا نمایشنامه باشد. اما از منظر قانونی معیار اصلی نقض حقوق پدیدآورنده اثر فکری است فارغ از اینکه ماهیت آن اثر ادبی باشد یا علمی. در هر دو حالت استفاده غیرمجاز بدون اجازه و با انتساب به غیر جرم محسوب می‌شود. تفاوت اصلی ممکن است در نوع مدارک و شواهد مورد نیاز برای اثبات سرقت باشد (مثلاً مقایسه دقیق متون علمی و منابع آن‌ها در سرقت علمی در مقایسه با تحلیل سبک و محتوا در برخی موارد سرقت ادبی) اما چارچوب قانونی و مجازات‌ها عموماً یکسان است. بنابراین می‌توان گفت سرقت علمی زیرمجموعه‌ای از سرقت ادبی در مفهوم عام حقوقی آن محسوب می‌شود.

نحوه شکایت از سرقت ادبی و رسیدگی آن

پیگیری قانونی جرم سرقت ادبی مانند سایر جرائم نیازمند طی کردن مراحل مشخصی است. اولین قدم برای صاحب اثری که مورد سرقت ادبی قرار گرفته تنظیم شکواییه است. شکواییه باید حاوی مشخصات شاکی (صاحب اثر) و مشتکی‌عنه (فرد متهم به سرقت ادبی) شرح واقعه (جزئیات سرقت زمان و مکان انتشار اثر مسروقه) و ادله اثبات جرم باشد. مهم‌ترین دلیل اثبات در این پرونده‌ها ارائه اصل اثر متعلق به شاکی با تاریخ انتشار یا خلق مقدم بر اثر مشتکی‌عنه و همچنین ارائه اثر مشتکی‌عنه که حاوی بخش‌های کپی شده است. شاکی باید مدارک و مستنداتی که مالکیت او بر اثر را ثابت می‌کند (مانند گواهی ثبت اثر تاریخ انتشار نسخه دست‌نویس اولیه و غیره) را نیز ضمیمه شکواییه کند. پس از تنظیم شکواییه باید آن را از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کرد. پرونده برای تحقیقات مقدماتی به دادسرای صالح ارجاع داده می‌شود. در تهران دادسرای فرهنگ و رسانه به دلیل ماهیت تخصصی این جرائم مرجع صالح برای رسیدگی به شکایات سرقت ادبی است. در سایر شهرستان‌ها دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم یا محل اقامت متهم صلاحیت رسیدگی را دارد. بازپرس یا دادیار در دادسرا تحقیقات لازم را انجام می‌دهد؛ از جمله اخذ اظهارات طرفین بررسی مدارک استعلام از مراجع ذی‌ربط (مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای مجوز نشر) و در صورت لزوم ارجاع امر به کارشناسی برای بررسی تطبیقی آثار و احراز وقوع سرقت و میزان آن. اگر پس از تحقیقات دلایل کافی برای انتساب جرم به متهم وجود داشته باشد دادسرا قرار جلب به دادرسی صادر و با صدور کیفرخواست پرونده را به دادگاه کیفری صالح ارسال می‌کند. دادگاه کیفری با تشکیل جلسه رسیدگی به دلایل و دفاعیات طرفین گوش داده و در نهایت اقدام به صدور حکم مقتضی (محکومیت یا برائت) می‌نماید. در صورت محکومیت مجازات قانونی تعیین شده برای سرقت ادبی اعمال خواهد شد. شاکی می‌تواند در طول فرآیند رسیدگی از وکیل دادگستری برای پیگیری پرونده و ارائه دفاعیات حقوقی استفاده کند.

مرجع صالح رسیدگی به شکایت سرقت ادبی کجاست؟

در تهران دادسرای فرهنگ و رسانه به این شکایات رسیدگی می‌کند. در سایر شهرستان‌ها دادسرای عمومی و انقلاب محل وقوع جرم یا محل اقامت متهم مرجع صالح برای پیگیری شکایت سرقت ادبی است.

برای شکایت از سرقت ادبی چه مدارکی لازم است؟

مدارک اصلی شامل شکواییه نسخه اصلی اثر متعلق به شاکی با تاریخ مقدم نسخه اثر مشتکی‌عنه حاوی بخش‌های مسروقه و هرگونه سندی که مالکیت شاکی بر اثر را اثبات کند (مانند گواهی ثبت اثر) است.

آیا سرقت ادبی غیر عمدی هم جرم است؟

خیر طبق قوانین ایران برای اینکه سرقت ادبی جرم محسوب شود و قابل مجازات باشد باید عمدی بودن عمل مرتکب و سوءنیت او در انتساب اثر به خود یا دیگری بدون اجازه مالک اثبات گردد.

سرقت ادبی در کدام قوانین ایران جرم انگاری شده است؟

جرم سرقت ادبی به‌طور خاص در قانون حمایت از حقوق مولفان مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ (به‌ویژه مواد ۲۳ و ۲۴) و قانون مطبوعات مصوب ۱۳۶۴ (ماده ۶) جرم‌انگاری شده است.