حکم گناه در خواب

پرسش از مسئولیت اعمالی که فرد در عالم رویا انجام می دهد و آیا این اعمال بار گناهی دارند، دغدغه ذهنی بسیاری از افراد متدین و حساس به مسائل شرعی است. دیدن خواب های ناپسند یا ارتکاب اعمال خلاف شرع در رویا می تواند به احساس گناه، اضطراب و سردرگمی منجر شود. بر اساس مبانی فقهی و روایی اسلام، اعمال انجام شده در خواب، به دلیل فقدان اراده و اختیار، مورد مؤاخذه قرار نمی گیرند و بار گناهی ندارند.

این موضوع از منظر آرامش روانی و دینی اهمیت بسزایی دارد و شفاف سازی آن می تواند به رفع ابهامات و کاهش نگرانی های مخاطبان کمک کند. در این مقاله به صورت جامع و مستدل به بررسی این مسئله می پردازیم و تفاوت میان گناه در خواب و فکر گناه در بیداری را تبیین می کنیم، تا مسیری روشن برای درک صحیح این احکام و دستیابی به آرامش خاطر فراهم آید.

گناه چیست؟ تعریفی از منظر شرع و شرایط تحقق آن

برای درک صحیح حکم گناه در خواب، ابتدا لازم است تعریف دقیق و ارکان تحقق گناه را از منظر شرع اسلام مورد بررسی قرار دهیم. شناخت این مبانی، اساس فهم تفاوت میان اعمال اختیاری و غیر اختیاری، و در نتیجه مسئولیت پذیری انسان است.

تعریف لغوی و اصطلاحی گناه

واژه گناه در زبان فارسی معانی متعددی چون بزه، جرم، خطا و نافرمانی را در بر می گیرد. در لغت عرب، اصطلاحاتی نظیر ذَنب، اِثم و مَعصیت برای اشاره به گناه به کار می روند که همگی مفهوم نافرمانی و سرپیچی از دستورات و قوانین را منتقل می کنند. در اصطلاح شرعی، گناه به معنای انجام هر عملی است که مخالف دستورات الهی باشد یا ترک واجبی که خداوند بر عهده انسان گذاشته است. این تعریف، مرز میان اعمال مشروع و نامشروع را تعیین می کند و چارچوبی برای فهم مسئولیت های دینی انسان فراهم می آورد. گناه صرفاً یک مفهوم انتزاعی نیست، بلکه پیوند عمیقی با انتخاب ها و رفتارهای ارادی انسان در زندگی بیداری دارد.

ارکان و شرایط تحقق گناه و تکلیف

تحقق یک عمل به عنوان گناه و تعلق تکلیف به انسان، مشروط به وجود سه رکن اساسی است: علم و آگاهی، اختیار و قصد و نیت. بدون وجود این سه شرط، عمل فرد از دایره تکلیف و در نتیجه، از قلمرو گناه و مؤاخذه شرعی خارج می شود.

• علم و آگاهی: فرد باید نسبت به حکم شرعی عملی که انجام می دهد، آگاهی داشته باشد. به این معنا که بداند آن عمل گناه است و از سوی خداوند منع شده است. جهل مرکب (ندانستن و ندانستن اینکه نمی داند) یا جهل قصوری (که فرد در پی کسب علم نبوده) می تواند در برخی موارد حکم را تغییر دهد، اما اصل بر آگاهی است.
• اختیار: انسان باید در انجام آن عمل، آزادی انتخاب داشته باشد و مجبور به انجام آن نباشد. عملی که تحت اکراه یا اجبار صورت گیرد، اگرچه ممکن است در ظاهر شبیه گناه باشد، اما به دلیل سلب اختیار، گناه شرعی محسوب نمی شود.
• قصد و نیت: فرد باید با اراده و نیت آگاهانه به انجام عمل بپردازد. اعمالی که بدون قصد قبلی یا به صورت سهوی انجام شوند، از شمول گناه و مؤاخذه مستقیم خارج هستند، هرچند ممکن است نیازمند جبران یا توبه باشند.

این ارکان نشان می دهند که شریعت اسلام، مسئولیت پذیری را بر پایه آگاهی، آزادی و اراده بنا نهاده است. بنابراین، هرگاه یکی از این ارکان در انجام عملی حضور نداشته باشد، آن عمل نمی تواند بار گناه شرعی به همراه داشته باشد. این قاعده در فهم حکم گناه در خواب، اهمیت کلیدی دارد.

مبانی فقهی و روایی: چرا گناه در خواب حساب نیست؟

با توجه به تعاریف و ارکان تحقق گناه که در بخش پیشین ذکر شد، می توانیم به بررسی دلایل فقهی و روایی بپردازیم که نشان می دهند چرا اعمال انجام شده در خواب، گناه محسوب نمی شوند. این مبانی، اساس آرامش خاطر بسیاری از افراد متدین است.

قاعده فقهی رفع القلم (برداشته شدن قلم تکلیف)

یکی از مهم ترین و معتبرترین دلایل برای عدم مؤاخذه اعمال در خواب، قاعده فقهی رفع القلم است که برگرفته از حدیث مشهور و متواتر پیامبر اکرم (ص) می باشد. این حدیث شریف می فرماید:

«رُفِعَ الْقَلَمُ عَنْ ثَلَاثَةٍ: عَنِ النَّائِمِ حَتَّى یَسْتَیْقِظَ، وَ عَنِ الصَّبِیِّ حَتَّى یَبْلُغَ، وَ عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّى یُفِیقَ.»

این حدیث که در منابع معتبر حدیثی شیعه و سنی آمده است (مانند کافی و بحارالانوار)، به صراحت بیان می کند که قلم تکلیف و مؤاخذه از سه گروه برداشته شده است: از خوابیده تا بیدار شود، از کودک تا به بلوغ برسد، و از دیوانه تا عاقل شود. مفهوم رفع قلم به معنای عدم ثبت اعمال این افراد در دیوان الهی برای مؤاخذه است. به عبارت دیگر، تا زمانی که فرد در یکی از این سه حالت (خواب، کودکی، جنون) قرار دارد، تکلیفی بر عهده او نیست و اعمال او، چه خوب و چه بد، بار ثواب یا گناه شرعی ندارند. این قاعده، یک اصل بنیادین در فقه اسلامی است که با حکمت و عدالت الهی کاملاً سازگار می باشد. قلم تکلیف زمانی فعال است که انسان در حالتی از آگاهی، بلوغ و اختیار قرار داشته باشد.

عدم وجود اراده و اختیار در عالم خواب

همانطور که پیش تر اشاره شد، اراده و اختیار از ارکان اصلی تحقق گناه و تکلیف شرعی هستند. در عالم خواب، انسان فاقد اراده و قصد آگاهانه برای انجام عمل است. تمام آنچه در رؤیا تجربه می شود، خارج از کنترل و انتخاب آگاهانه فرد است. محتوای خواب ها، چه دلپذیر و چه ناپسند، به صورت غیرارادی و ناخودآگاه در ذهن انسان شکل می گیرد.

تفاوت اساسی میان حالت بیداری و خواب در همین نکته نهفته است. در بیداری، انسان با آگاهی و نیت قبلی تصمیم به انجام عملی می گیرد و مسئول پیامدهای آن است. اما در خواب، این اراده و نیت آگاهانه که رکن اصلی تکلیف گذاری شرعی است، وجود ندارد. بنابراین، منطقی است که اعمالی که در چنین حالتی رخ می دهند، بار گناهی نداشته باشند. شریعت اسلام بر مبنای عقلانیت و واقع بینی بنا نهاده شده است و هرگز انسان را به خاطر اموری که خارج از حیطه اختیار اوست، مورد بازخواست قرار نمی دهد.

رویاها، بازتاب های ناخودآگاه و غیرقابل کنترل

دانشمندان و متخصصان روانشناسی، منشأ رویاها را از دیدگاه های مختلفی تحلیل کرده اند. برخی رویاها را بازتاب افکار و تجربیات روزمره می دانند، برخی دیگر آن را به نیازهای جسمانی یا تحریکات خارجی نسبت می دهند، و عده ای نیز ضمیر ناخودآگاه و تعارضات حل نشده درونی را عامل اصلی شکل گیری رویاها معرفی می کنند. همچنین، در دیدگاه اسلامی، بخشی از رویاها ممکن است الهامات روحی یا هشدارهایی از عالم بالا (رویای صادقه) باشند، در حالی که بخش عمده ای نیز محصول وسوسه های شیطانی یا افکار پریشان هستند.

نکته مهم این است که فارغ از منشأ دقیق رویاها، محتوای آن ها لزوماً بازتاب نیت های واقعی، شخصیت یا گناهان پنهان فرد نیست. آنچه در خواب می بینیم، غالباً تصاویری است که ذهن به صورت ناخودآگاه و بدون دخالت اراده ما، از اطلاعات ذخیره شده یا تأثیرات بیرونی خلق می کند. این عدم کنترل بر محتوای رویاها، خود دلیل دیگری بر عدم تعلق گناه به اعمال انجام شده در خواب است. انسان نمی تواند بر آنچه که در ذهن او به صورت غیرارادی و غیرمستقیم شکل می گیرد، مسئول باشد و به همین دلیل، نباید به خاطر آن احساس گناه کند.

تمایز میان گناه در خواب و فکر گناه در بیداری

یکی از ابهاماتی که ممکن است برای برخی افراد پیش آید، تفاوت میان گناه در خواب و فکر گناه در بیداری است. در حالی که گناه در خواب مورد مؤاخذه شرعی نیست، فکر گناه در بیداری می تواند وضعیت متفاوتی داشته باشد که نیازمند تبیین دقیق است.

فکر گناه صرف (خطور ذهنی و وسوسه)

فکر گناه صرف، که به آن خطور ذهنی یا وسوسه نیز گفته می شود، به معنای گذر یک فکر ناپسند یا وسوسه انگیز از ذهن است، بدون آنکه فرد قصدی جدی برای انجام آن داشته باشد یا آن فکر را عملی کند. این گونه افکار، تا زمانی که به عزم و نیت جدی برای انجام گناه تبدیل نشوند، از نظر شرعی گناه محسوب نمی شوند و فرد به دلیل صرف خطور آن ها در ذهنش مورد مؤاخذه قرار نمی گیرد. زیرا ذهن انسان به صورت طبیعی محلی برای گذر افکار مختلف است و بسیاری از این افکار، غیر ارادی بوده و تحت کنترل کامل انسان نیستند.

با این حال، نمی توان منکر تأثیرات منفی معنوی و روحی فکر گناه (حتی اگر گناه شرعی نباشد) بر قلب و روح شد. تکرار و توجه به افکار گناه آلود می تواند به تدریج قلب را تیره کند و زمینه را برای تمایل به گناه فراهم آورد. در روایتی از حضرت مسیح (ع) آمده است: «موسی بن عمران به شما دستور داد که زنا نکنید و من به شما امر می کنم که فکر زنا را در خاطر نیاورید، چه رسد به این که عمل زنا را انجام دهید، زیرا که هر کسی فکر زنا کند، مانند کسی است که در ساختمان زیبایی آتش روشن کند که دود آتش رنگ خانه را تباه می کند، گرچه ظاهراً خانه سالم است.» این روایت نشان می دهد که هرچند فکر گناه ممکن است از نظر فقهی مستوجب عقوبت نباشد، اما آثار مخرب روحی و معنوی بر انسان می گذارد و باید از آن پرهیز کرد.

نیت و عزم بر گناه در بیداری (قصد انجام)

تفاوت اساسی میان فکر گناه صرف و نیت و عزم جدی بر انجام گناه در بیداری، در عنصر اراده و قصد نهفته است. وقتی فردی صرفاً یک فکر گناه را تجربه می کند، هنوز به مرحله تصمیم گیری و اراده برای انجام آن نرسیده است. اما نیت و عزم بر گناه به معنای تصمیم قاطع و راسخ برای انجام یک عمل گناه آلود در آینده است، حتی اگر آن عمل به هر دلیلی هنوز انجام نشده باشد.

در این مورد، حکم شرعی متفاوت است. نیت و عزم بر گناه، به ویژه اگر مربوط به گناهان قلبی باشد، خود می تواند گناه محسوب شود. بسیاری از گناهان کبیره اساساً از سنخ گناهان قلبی و فکری هستند که عینیت خارجی ندارند، اما صرف وجودشان در قلب، گناه است. نمونه هایی از این گناهان عبارتند از:

• حسد: یکی از بزرگترین گناهان کبیره است که شهید دستغیب و شهید ثانی نیز بر آن تأکید کرده اند. حسد یک حالت قلبی است که حتی اگر به عمل خارجی منجر نشود، خود به تنهایی گناه محسوب می شود.
• ریا: خودنمایی و انجام اعمال نیک برای جلب توجه دیگران، نه برای رضای خداوند، یک گناه قلبی است.
• عُجب: خودپسندی و غرور به دلیل انجام اعمال نیک یا داشتن صفات خوب، بدون توجه به فضل الهی.
• بغض مؤمن: کینه و دشمنی قلبی نسبت به یک مؤمن، بدون دلیل شرعی.
• یأس از رحمت خداوند: ناامیدی از مغفرت و رحمت الهی، که خود گناه کبیره محسوب می شود.

این گناهان، ماهیتاً در حوزه قلب و نیت قرار دارند و حتی اگر به مرحله عمل خارجی نرسند، مورد مؤاخذه قرار می گیرند. در مورد گناهانی که مربوط به اعضا و جوارح هستند (مثل دزدی یا دروغ)، صرف قصد و نیت انجام آن در صورتی که به عمل نرسد، لزوماً گناه نیست، مگر اینکه آن نیت به مرحله ای از عزم و اراده قاطع برسد که فرد کاملاً تصمیم به انجام آن گرفته باشد و فقط مانعی خارجی جلوی او را گرفته باشد. در این حالت، برخی فقها معتقدند که نفس این عزم نیز می تواند مورد مؤاخذه قرار گیرد.

بنابراین، تفکیک میان خطور ذهنی غیر ارادی و نیت جدی و ارادی برای گناه، کلید فهم حکم شرعی در این زمینه است. گناهان قلبی ذاتاً گناه اند، در حالی که افکار گذرای گناه در مورد اعمال جوارحی، تا به مرحله عزم نرسند، گناه محسوب نمی شوند.

انواع خواب های ناپسند و نحوه مواجهه صحیح با آن ها

دیدن خواب های ناپسند یا آزاردهنده می تواند باعث نگرانی و حتی احساس گناه در افراد شود. درک صحیح ماهیت این خواب ها و نحوه مواجهه با آن ها از دیدگاه اسلامی و روانشناختی، برای حفظ آرامش روحی و معنوی بسیار مهم است.

خواب های با محتوای جنسی (احتلام)

خواب های با محتوای جنسی، به ویژه احتلام (رویای خیس)، یک پدیده کاملاً طبیعی و فیزیولوژیک است که در هر دو جنس، به ویژه در مردان، رخ می دهد. این فرآیند، مکانیسمی طبیعی برای تخلیه انرژی جنسی بدن است و اغلب در پاسخ به تحریکات ناخودآگاه یا نیازهای جسمانی رخ می دهد. احتلام، نه تنها گناه نیست، بلکه یک واکنش طبیعی بدن است که هیچ مسئولیت شرعی برای فرد ایجاد نمی کند. تنها حکمی که پس از احتلام بر فرد لازم می شود، انجام غسل برای طهارت و امکان انجام عبادات است.

بنابراین، دیدن چنین خواب هایی نباید موجب احساس گناه یا شرمندگی شود. این تجربه، خارج از اراده و اختیار انسان است و جزئی از عملکرد طبیعی بدن محسوب می شود. تمرکز بر این نکته که اسلام انسان را برای اموری که خارج از کنترل اوست مؤاخذه نمی کند، می تواند به رفع نگرانی ها کمک شایانی کند.

خواب های آزاردهنده یا وحشتناک (کابوس ها)

کابوس ها یا خواب های وحشتناک نیز تجربه ای رایج هستند که می توانند باعث اضطراب و پریشانی شوند. دلایل بروز کابوس ها می تواند گوناگون باشد و شامل عوامل روانشناختی (مانند استرس، اضطراب، ضربه های روحی، تعارضات حل نشده)، عوامل جسمی (مانند تب، بیماری، مصرف برخی داروها، پرخوری قبل از خواب) یا حتی عوامل محیطی (مانند صدای بلند، دمای نامناسب اتاق) باشد.

از منظر دینی، کابوس ها نیز خارج از اختیار انسان هستند و بار گناهی ندارند. توصیه های دینی برای مقابله با کابوس ها، بیشتر بر حفظ آرامش روحی و پناه بردن به قدرت الهی تأکید دارند. این توصیه ها شامل:

• پناه بردن به خداوند متعال و ذکر گفتن (مانند اعوذ بالله من الشیطان الرجیم).
• خواندن سوره های کوچک قرآن (مانند ناس و فلق) یا آیت الکرسی قبل از خواب.
• تغییر جهت خواب یا جابجایی محل خواب (در صورت امکان) پس از دیدن کابوس.
• عدم تعریف کابوس برای همه افراد و تنها بازگو کردن آن برای افراد مورد اعتماد و دلسوز.

این اعمال، به جای آنکه از ترس گناه باشند، بیشتر برای کسب آرامش روانی و دفع افکار منفی توصیه می شوند.

خواب هایی که به غلط احساس گناه ایجاد می کنند

گاهی اوقات افراد، پس از دیدن خواب هایی که از نظر محتوا ناپسند یا خلاف شرع به نظر می رسند، دچار احساس گناه یا اضطراب می شوند. این احساس، اغلب ناشی از عدم آگاهی دقیق از حکم شرعی گناه در خواب است. مهمترین راهکار برای این افراد، یادآوری قاعده رفع القلم و تأکید بر عدم مسئولیت در عالم خواب است. فهم این نکته که خدا عادل است و هرگز انسان را برای اموری که اراده ای در آن نداشته، بازخواست نمی کند، بسیار آرامش بخش است.

راهکارهای عملی برای غلبه بر این احساسات عبارتند از:

• تکرار و یادآوری این حقیقت که اعمال در خواب گناه نیستند.
• استغفار کلی (نه به خاطر خواب، بلکه به عنوان یک عبادت عمومی و طلب بخشش برای گناهان احتمالی در بیداری).
• تمرکز بر اعمال صالح و تقوا در بیداری، زیرا این اعمال هستند که معیار اصلی سنجش انسان نزد خداوند محسوب می شوند.

با این رویکرد، می توان از بار روانی ناخواسته ناشی از خواب های ناپسند رها شد و با قلبی آسوده، به زندگی معنوی ادامه داد.

راهکارهایی برای افزایش آرامش روحی و معنوی و کاهش خواب های پریشان کننده

با وجود اینکه اعمال انجام شده در خواب گناه محسوب نمی شوند، اما کیفیت خواب و محتوای رویاها می تواند تحت تأثیر سبک زندگی، افکار و اعمال انسان در بیداری باشد. برای افزایش آرامش روحی و معنوی و کاهش احتمال دیدن خواب های پریشان کننده، راهکارهای متعددی وجود دارد که ریشه در آموزه های دینی و یافته های روانشناختی دارند.

رعایت تقوای الهی در بیداری

یکی از مؤثرترین راهکارها برای داشتن خواب های آرام و رویاهای نیکو، رعایت تقوای الهی در تمام ابعاد زندگی بیداری است. تقوا به معنای مراقبت از نفس و پرهیز از گناهان در جنبه های مختلف حیات است. این امر شامل:

• کنترل نگاه: پرهیز از نگاه به نامحرم و محتوای نامناسب.
• کنترل زبان: پرهیز از غیبت، تهمت، دروغ و سخنان بیهوده.
• کنترل افکار: تلاش برای دور کردن افکار منفی، وسوسه های شیطانی و تخیلات گناه آلود.
• کنترل اعمال: انجام واجبات و ترک محرمات و تلاش برای انجام کارهای خیر.

زمانی که انسان در بیداری مراقب قلب و اعمال خود باشد، ذهن و روح او نیز به آرامش بیشتری دست می یابد و این آرامش در عالم خواب نیز بازتاب خواهد یافت. پاکی روح در بیداری، بستری برای رویاهای پاک و الهی فراهم می آورد.

انجام وضو و خواندن سوره ها و اذکار توصیه شده قبل از خواب

در آموزه های اسلامی، اعمال و اذکار خاصی برای قبل از خواب توصیه شده اند که هدف از آن ها، کسب آرامش، دفع شرور و حفاظت از نفس در طول خواب است. از جمله این موارد:

• گرفتن وضو: خوابیدن با وضو، علاوه بر ثواب معنوی، موجب طهارت روحی و جسمی می شود.
• خواندن آیت الکرسی: برای محافظت از شر شیطان و آفات.
• تلاوت چهار قل (سوره های کافرون، اخلاص، فلق، ناس): برای دفع شرور و حسد.
• تسبیحات حضرت زهرا (س): ۳۴ بار الله اکبر، ۳۳ بار الحمدلله، ۳۳ بار سبحان الله.
• ذکر «یا الله» و «یا رحمن» و «یا رحیم»: برای استمداد از رحمت و یاری خداوند.

این اعمال، نه تنها یک سنت دینی هستند، بلکه از نظر روانشناختی نیز با ایجاد یک روتین آرامش بخش، به ذهن کمک می کنند تا برای خوابی آسوده آماده شود و افکار منفی را از خود دور کند.

پرهیز از پرخوری، تماشای محتوای نامناسب و درگیر شدن با افکار منفی قبل از خواب

عوامل جسمی و روانی نیز می توانند بر کیفیت خواب و محتوای رویاها تأثیر بگذارند. برای داشتن خوابی آرام تر و کاهش کابوس ها و خواب های پریشان کننده، توصیه می شود:

• پرهیز از پرخوری: مصرف غذای سنگین قبل از خواب می تواند سیستم گوارش را فعال نگه دارد و منجر به بی خوابی یا خواب های آشفته شود.
• اجتناب از تماشای محتوای نامناسب: مشاهده فیلم، عکس یا مطالب خشونت آمیز، ترسناک یا جنسی قبل از خواب، ذهن را درگیر کرده و می تواند به کابوس ها یا رویاهای ناپسند منجر شود.
• دوری از درگیر شدن با افکار منفی: مرور مشکلات، نگرانی ها یا بحث های تنش زا قبل از خواب، ذهن را مضطرب کرده و مانع از ورود به فاز آرامش برای خواب می شود.

به جای این موارد، مطالعه کتاب های آرامش بخش، گوش دادن به موسیقی ملایم یا انجام کارهای فکری سبک می تواند به آرامش ذهن کمک کند.

مطالعه کتب دینی و اخلاقی و تفکر در آیات الهی

تقویت بعد معنوی و فکری انسان از طریق مطالعه و تفکر در معارف دینی، نقش مهمی در تصفیه روح و روان دارد. مطالعه کتب اخلاقی، تفاسیر قرآن و روایات اهل بیت (ع)، می تواند به ارتقاء سطح آگاهی، پرورش فضایل اخلاقی و کاهش رذایل کمک کند. این فعالیت ها ذهن را با مفاهیم مثبت و الهی پر می کند و به مرور زمان، تأثیر خود را بر کیفیت افکار و رویاها نشان می دهد.

مشاوره با متخصص در صورت تکرار مداوم خواب های پریشان کننده

اگر خواب های پریشان کننده، کابوس ها یا رویاهایی که به غلط احساس گناه ایجاد می کنند، به صورت مداوم و آزاردهنده تکرار شوند، ممکن است ریشه های عمیق تری در مسائل روانشناختی داشته باشند. در چنین مواردی، مشورت با یک روانشناس یا مشاور مذهبی متخصص توصیه می شود. یک متخصص می تواند با بررسی وضعیت روحی، تعارضات درونی یا عوامل استرس زای زندگی فرد، به یافتن ریشه های مشکل و ارائه راهکارهای مناسب برای حل آن ها کمک کند. این رویکرد، علاوه بر بعد معنوی، سلامت روان فرد را نیز در نظر می گیرد.

نتیجه گیری

در این مقاله به بررسی جامع و تخصصی حکم گناه در خواب> پرداختیم و تبیین کردیم که بر اساس مبانی فقهی و روایی اسلام، اعمالی که انسان در عالم رویا انجام می دهد، به دلیل عدم وجود اراده، اختیار و آگاهی، مورد مؤاخذه شرعی قرار نمی گیرند و هیچ بار گناهی ندارند. قاعده رفع القلم که قلم تکلیف را از خوابیده برمی دارد، اصلی ترین دلیل بر این مدعاست.

تفاوت اساسی میان گناه در خواب و فکر گناه در بیداری نیز تبیین شد. صرف خطور یک فکر گناه تا زمانی که به عزم و نیت جدی برای انجام آن تبدیل نشود، گناه محسوب نمی شود، اگرچه ممکن است آثار سوء معنوی داشته باشد. اما گناهان قلبی نظیر حسد، ریا، عجب و یأس از رحمت الهی، به دلیل ماهیت قلبی شان، ذاتاً گناه محسوب می شوند.

همچنین، انواع خواب های ناپسند مانند احتلام و کابوس ها مورد بررسی قرار گرفت و تأکید شد که این پدیده ها نیز خارج از اراده انسان هستند و نباید موجب احساس گناه شوند. برای افزایش آرامش روحی و معنوی و کاهش خواب های پریشان کننده، رعایت تقوای الهی در بیداری، انجام اذکار و عبادات قبل از خواب، پرهیز از عوامل تحریک کننده و در صورت لزوم، مشاوره با متخصصین توصیه گردید.

در نهایت، با درک این احکام، می توان با آرامش خاطر بیشتری زندگی کرد و از نگرانی های بی مورد رهایی یافت. معیار اصلی قرب یا بُعد از خداوند، اعمال، نیت ها و مراقبت از قلب در زندگی بیداری و آگاهانه است. پس، تمرکز بر تقوا و عبادات در زندگی هشیارانه، راه رسیدن به کمال و آرامش حقیقی است.