سهراب و فروغ برای هم شعر می خواندند/ فرح پنج بار برای افتتاحیه نمایشگاه سهراب آمد ولی او در نمایشگاه حاضر نمی شد؛ هیچ دلیل سیاسی هم نداشت

فهیمه نظری: یکم اردیبهشت 1359 سهراب سپهری شاعر و نقاش برجسته ی معاصر در 52 سالگی در اثر بیماری سرطان خون در وطن خویش غریبانه چشم از جهان فرومی بندد، آن چنان غریبانه که داریوش شایگان در وصف آن می گوید: «مرگ یکی از بزرگ ترین شاعران و نقاشان ایران معاصر، تقریبا التفات هیچ کس را برنینگیخت: آنان که به اصطلاح موسسان نظم معنوی جدید بودند، دغدغه هایی مهم از نوعی دیگر داشتند، دغدغه هایی غیر از این که یاد و خاطره ی یکی از اصیل ترین نداهای سرزمین مان را گرامی بدارند.»

شاید به جرات بتوان گفت سهراب یکی از بی حاشیه ترین هنرمندان ایران معاصر است؛ متفکری که در هژمونی غالب اندیشه های چپ گرایانه، راست ماند و بر مسلک عرفانی خویش در این اندیشه بود که زندگی را برای زندگی، زندگی کند. او نمی خواست جهان را بسازد، از خود آغازیده بود و ترجیح می داد نخست دنیای درونش را آباد کند. برای همین هم همیشه از هم قطارانش یک سطح فراتر بود و با بزرگانی چون داریوش شایگان و بهرام بیضایی نشست و برخاست می کرد. حتی وقتی می سراید: «پدرم وقتی مرد پاسبان ها همه شاعر بودند» آبشخورش خاطره ای از بیضایی است که زمانی پدرش ذکاء بیضایی جلسه ی شعری برپا کرده و ناگهان افسری برای برچیدن آن به در می کوبد و می توپد که این جمعیت برای چه این جا جمع شده اند و پدر بیضایی به نرمی او را به درون دعوت می کند که شعر می خوانیم شما هم به ما بپیوندید.

اردیبهشت امسال در چهل و چهارمین سالگرد درگذشت سهراب با خواهرزاده اش مهدی قراچه داغی درباره ی زندگی روزمره ی سهراب به گفت وگو نشستیم. قراچه داغی گرچه 19 سالی از سهراب کوچک تر بود ولی از نوجوانی تا پایان زندگی این شاعر بزرگ، شد رفیق گرمابه و گلستانش. او اکنون 77 ساله و خود از پیشکسوتان عالم ترجمه در حوزه ی روان شناسی، تربیت کودک و کسب و کار است.

مهدی قراچه داغی

نوع رابطه تان با سهراب چگونه بود؟

عمری با هم زندگی کردیم. با هم به استادیوم های ورزشی و نمایشگاه و سفر می رفتیم. بخش اعظم اوقات من و سهراب با هم می گذشت مثلا عصرهای پنج شنبه ها و جمعه ها حتما باید برای تماشای مسابقه ی فوتبال به امجدیه می رفتیم. هر کدام هم طرفدار یک تیم بودیم. به همین علت هم خاطرات بسیاری از ایشان دارم. کتابی هم در دست نوشتن دارم با عنوان «دایی جان سهراب» که هنوز کامل نیست.

سهراب طرفدار کدام تیم بود؟

تیم عقاب که آن موقع متعلق به نیروی هوایی بود.

خودش هم فوتبال بازی می کرد؟

نه، البته وقتی دانشجو بود تمرینات ژیمناستیک انجام می داد برای همین هم بدنی بسیار نرم و ساخته و پرداخته داشت؛ مثلا می توانست یک دستش را روی نرده ی حوض یا استخر ستون کند و آن بالا چرخ بزند و… البته من در کتابی که یاد کردم به هیچ جنبه ی ورزشی درباره ی سهراب اشاره نکرده ام چون این جنبه در حدی نبود که درباره اش مطلب نویسی شود. او آن زمان که تمرین ژیمناستیک می کرد، دانشجو بود و به هر روی در دانشگاه ها استاد ورزش وجود دارد و دانشجویان ورزش می کنند.

خاطره ای از زندگی روزمره ی سهراب دارید که تاکنون عنوان نشده باشد و از نظر شما مهم باشد؟

من و سهراب تقریبا همه ی تابستان ها را با هم می گذراندیم. آن موقع من دانشجو بودم و سهراب هم نقاشی می کشید و شعر می گفت. بارها پیش آمد که به شمال سفر کردیم؛ چون یکی از خاله های من [خواهر سهراب] در بابل زندگی می کرد معمولا به خانه ی او می رفتیم. هدف مان هم علاوه بر دیدار اقوام این بود که در کنار آن به بابلسر برویم. می دانید که فاصله ی بابل و بابلسر بسیار کوتاه و در حدود شانزده هفده کیلومتر است. آن زمان در بابلسر کازینوی مشهوری با عنوان «کازینو بابلسر» وجود داشت. ما مثلا از صبح تا عصر در خانه ی خاله ام بودیم و عصر برای رفتن به آن کازینو به بابلسر می رفتیم. البته کازینو از نظر اسمی الان مثلا در آمریکا، انگلستان یا کشورهای دیگر به معنای قمارخانه است؛ ولی کازینو بابلسر به هیچ عنوان قمارخانه نبود. جایی بود که مردم می رفتند و قهوه و چای می خوردند، یا قلیون می کشیدند. البته دو استخر هم داشت که هرکس می خواست استفاده می کرد. ولی من و سهراب هیچ وقت به استخر آن جا نرفتیم چون من که اصلا دوست نداشتم و سهراب هم زیاد خوشش نمی آمد.

آن کازینو یک سالن بزرگ داشت که ما معمولا برای صرف قهوه به آن جا می رفتیم. یک شب که با سهراب به آن جا رفته بودیم، طبق معمول از گارسن خواستیم که برای مان قهوه بیاورد. او هم دو فنجان قهوه آورد و با بی اعتنایی بر روی میز ما گذاشت. در حالی که ایجاب می کرد خدمتکار جایی به آن اسم و رسم با مراجعان مودبانه برخورد کند. شاید دلیل بی اعتنایی اش این بود که سهراب لباس رسمی نپوشیده بود. خوب او هیچ وقت کت و شلوار نمی پوشید و کراوات نمی زد. یک لباس عادی ساده به تن داشت و من هم طبیعتا همین طور. چند دقیقه بعد سهراب به من گفت: «این شخص خیلی به ما بی محلی کرد، من الان تکلیفش را با خودش روشن می کنم.» گارسن را دوباره صدا زد و از او خواست که یک لیوان آب برایش بیاورد. گارسن بدون این که حرفی بزند رفت، کمی بعد یک لیوان آب آورد و باز با بی اعتنایی روی میز ما گذاشت. سهراب دو تومان به او انعام داد، تشکر کرد، پول را در جیبش گذاشت و از میز ما فاصله گرفت. وقتی که ده قدم دور شده بود سهراب دوباره او را صدا زد، برگشت این بار اخلاقش تغییر کرده و به خاطر انعامی که گرفته بود خوش رو بود. سهراب به او گفت یک لیوان آب هم برای دوست من بیاور (اشاره اش به من بود) فوری رفت یک لیوان آب یخ آورد و گذاشت روی میز. این بار سهراب یک پنج تومانی دیگر به او انعام داد. این را هم در پرانتز بگویم که سهراب اصلا آدم پول داری نبود؛ او حالا یک میلیاردر بزرگ جهانی شده ولی آن موقع اصلا پول و درآمد نداشت. همه اش اهل مطالعه و شعر گفتن بود. کتاب هایش هم هنوز چاپ نشده بود. به هر روی گارسن پول را گرفت و خیلی شگفت زده شد که مثلا اول کار آن طور به ما بی اعتنایی کرده است… تشکری تعظیم گونه کرد و از میز ما فاصله گرفت. این بار هنوز بیست متر دور نشده بود که سهراب صدایش زد او هم باعجله سر میز ما حاضر شد، این دفعه سهراب به او گفت دستمال کاغذی سر میز نیست بیاورد. او بدو رفت و یک دستمال کاغذی آورد و گذاشت روی میز. این کار را که کرد سهراب دوباره دستش را در جیبش کرد و یک پنج تومانی دیگر به او داد. این آقا حیرت زده شده بود چون کسی از این خاصه خرجی ها نمی کرد آن هم در آن زمان که انعام یکی دو تومان بیش تر نبود. من فکر می کنم گارسن کاملا متوجه شد که چه دارد می گذرد… آمد سر میز و عذرخواهی کرد که «شاید رفتار من در ابتدای ورود شما درست نبود. من را ببخشید. » سهراب گفت: «نه مشکلی نیست بفرمایید.» او هم رفت دنبال کارش. سهراب به من گفت: «من برای درس دادن به این آقا که وظیفه اش را بلد نبود؛ این طور با او برخورد کردم تا یاد بگیرد که چطور باید با یک مهمانی که به سالن قهوه خوری آمده رفتار کند.» مسیله فقط پول نبود ولی با این کار درس خوبی به او داد.

این که می فرمایید وضع مالی سهراب خوب نبود، آیا ایشان از خودش خانه ی شخصی نداشت؟

نه، خانه ی مادرش زندگی می کرد. البته بعدا دیگر کم کم اسم و رسمی در کرد. خوب می دانید که او اولا تحصیل کرده ی دانشگاه سوربن در پاریس بود، در آن جا نقاشی می کرد، بعد هم وقتی به ایران آمد و کارهایش را در نمایشگاه ها گذاشت دیگر شروع شد یک به یک کارهایش به فروش رفتن. بزرگ ترین طرفدارش در ایران هم فرح دیبا بود. فرح افتتاح کننده ی تمام گالری هایی بود که سهراب در تهران گذاشت.؛کاری که در باره ی هیچ نقاشی نکرد. به شدت هم کارهای سهراب را می خرید، هم او و هم شمس پهلوی همسر آقای پهلبد که وزیر فرهنگ بود. بزرگ ترین کلکسیون سهراب را شمس پهلوی داشت.

از آن جا به بعد وضع مالی سهراب روبه راه شد؟

بله، بعدا دیگر همه جا شروع کردند تابلوهایش را خریدن.

عواید فروش تابلوهای سهراب الان به چه کسی می رسد؟

عواید ندارد.

یعنی این تابلوهایی که الان از ایشان به حراج گذاشته می شود ربطی به ورثه اش ندارد؟

نه آن ها برای صاحبانش است. هر کدام یک صاحب دارد مثلا وقتی یکی از تابلوهای او را در لندن می گذارند 700 هزار دلار، یک قران آن هم به ورثه ی او نمی رسد چون متعلق به صاحب تابلو است. مثلا یک آقایی آمده پنجاه سال پیش خریده، نگه داشته و حالا به فروش گذاشته است.

سهراب با چه کسانی رفت و آمد داشت؟

دوستانی داشت که همدیگر را ملاقات می کردند. مثلا یکی شان فروغ بود. خوب این دو مرتب شعرهای شان را برای هم می خواندند و کارهای همدیگر را اصلاح می کردند. حتی فروغ فصلی دارد که عینا در بیت اول آن شعر سهراب را آورده و در ادامه شعر خودش را. یعنی این قدر این ها با هم نزدیک بودند.

سهراب در مقطع انقلاب 57 کجا بود؟ کاشان یا تهران؟

تهران بود.

نگاهش به این ماجرا چه بود؟ آیا در تظاهرات ها شرکت می کرد؟

خیر، اصلا آدم سیاسی نبود، اصلا نبود. گاهی هم که مثلا این گروه های ضد رژیم پهلوی از جلوی خانه شان رد می شدند و شعار می دادند ناراحت می شد. البته نه به این دلیل که مثلا فرح گالری هایش را افتتاح کرده بود، به خاطر این که اصلا سیاسی نبود. حتی وقتی که نمایشگاهش افتتاح می شد و فرح برای افتتاحیه می رفت، آن روز در نمایشگاه حاضر نمی شد. هر پنج بار هم این کار را کرد. هر دفعه فرح پرسیده بود که چرا سهراب خودش نمی آید.

در تایید سخن شما خودش می گوید: «من قطاری دیدم که سیاست می برد و چه خالی می رفت»… آیا به دلیل همین سیاسی نبودن در افتتاحیه های گالری هایش که به دست فرح انجام می گرفت حضور نمی یافت؟

دلیل سیاسی نداشت، فکر می کرد اگر این کار را بکند یک رفتار تظاهرگونه کرده است به همین دلیل نمی رفت. کارهای نمایشگاهش را خانم معصومه سیحون انجام می داد. ایشان بهترین گالری ایران را داشت و دوست نزدیک فرح و دربار و… بود. از طریق او به فرح اطلاع داده می شد که نمایشگاه برقرار است و فرح برای افتتاح می آمد.

شما در اواخر زندگی سهراب همواره با او بودید، از آن روزها بگویید.

در این اواخر چون به بیماری سرطان مبتلا شده بود، او را به لندن بردم و در کلینیکی به نام «لندن کلینیک» بستری کردم. خودم مدت ها آن جا کنارش ماندم. اتفاقا دختر ابراهیم گلستان هم در آن جا سرپرستار بود. من او را دیدم و با او حرف زدم. خیلی حرفش برش داشت یعنی همه ی پرستارها حرفش را می خواندند و هوای سهراب را داشت. البته خود ابراهیم گلستان هم چندین بار به عیادت سهراب آمد. سهراب چندین ماه در آن کلینیک بستری بود تا این که بالاخره دکترها جوابش کردند و گفتند خوب نمی شود. ما هم به ایران برگشتیم و سهراب در ایران فوت کرد. در این اواخر دردهای بسیار شدید داشت.

خودش متوجه شده بود که دکترها جوابش کرده اند؟

نه، البته باهوش تر از این حرف ها بود که سرش کلاه برود. به نظر من می دانست که چه مرضی دارد و قرار است زندگی اش چه شود.

25957