اصفهانِ سلجوقی از نگاه ناصرخسرو

مجله عصر نو/اصفهان ناصر خسرو قبادیانی از دوره سلجوقیان، به امروز آمده و هرچه از اصفهان دیده را به رشته تحریر درآورده است. نمایشگاه «بر هامون نهاده»، با الهام از توصیفات این سفرنامه نویس، دست مخاطبان را می گیرد و گام به گام اصفهان دوران سلجوقیان را روایت می کند.

این نمایشگاه، در حمام شاهزاده ها که دختر شاه سلطان حسین صفوی ساخته، برگزار می شود؛ جایی در میان بازار پر نقش و نگار فرش دستبافت، یا طرح ها و نقشه های ظریف و دلفریب واقع شده است. حمام برای طهارت جسم و بازار فرش پر هنر، برای طهارت روح است. شاید بپرسید که چرا «بر هامون نهاده؟» برای کشف این پرسش باید با ادامه مسیر نمایشگاه همراه باشید.

بر اساس آنچه بر کتیبه های ارایه شده بر می آید، ناصرخسرو قبادیانی در زمان سلسلهٔ سلجوقیان (سال 444 هجری قمری) به مدت 20 روز در اصفهان اقامت داشته و گشت و گذار کرده است. او دانشمند علوم متفاوتی چون نجوم و ریاضی، هندسه بوده است.

ناصر خسرو سفرهای زیادی را تجربه کرده و هفت سال را در سفر پشت سر گذاشته است. او دین زرتشت، دین یهودیت و دین مسیحیت را نزد اساتیدی از همین ادیان آموخته و در آخر اسلام را کامل ترین دین می یابد. پس از تشرف به حج، به مصرِ دوران خلفای فاطمی رفته و تحت تاثیر آنان پیرو فرقه اسماعیلیه در تشیع می شوند.

بر اساس داده های پراکنده تاریخی، در نقشه ای تقریبی، اصفهان در دورهٔ سلجوقی به چند محله با نام های قطعه طبرک (در نزدیکی انگورستان ملک)، باغ نقش جهان (در محل میدان نقش جهان امروزی)، باغ قلندر، محله نیماورد، محله سلطان سنجر محله فلفلچی و محله سنبلستان تقسیم می شده و شهر از رودخانه فاصلهٔ قابل توجهی داشته است.

در بخش های مختلف نمایشگاه، تصاویری از آثار آجرکاری دوران سلجوقی به چشم می خورد که با ظرافت هنری همراه شده بودند و گویا آجرکاری در این دوران، به اوج خود رسیده بوده است. آثار شاخصی در معماری، فرش بافی، ضرب سکه، پارچه بافی و فلزکاری از زمان سلجوقی باقی مانده که تصاویر آنها در این نمایشگاه ارایه شده اند.

در بخش دیگری از نمایشگاه، عکس های قدیمی مسجد جامع عتیق اصفهان به چشم می خورد که ساختهٔ به دوران سلجوقی است و در آن انواع آجرکاری و معماری و چهارایوانی ، قابل مشاهده است. البته بر اساس همین تصاویر، امروزه بخش هایی از مسجد نیز دست خوش تغییراتی شدند. برای مثال این عکس های قدیمی به ما نشان می دهند که در مرکز حیاط مسجد، سازه ای مربع شکل به عنوان نمادی از کعبه وجود داشته که توسط زایران خانهٔ خدا برای آموزش مناسک حج مورد استفاده قرار می گرفته است و اکنون اثری از آن باقی نمانده است.

در ضلع دیگری از نمایشگاه، تصویری از فرش دو روی نامتقارن زمان سلجوقی به چشم می خورد که به گفتۀ علیرضا مساح، رییس اداره گردشگری سازمان فرهنگی اجتماعی و ورزشی شهرداری اصفهان که این رویداد به همت این نهاد برگزارشده، عکس این فرش از موزه کلیولند ارسال شده و به صورت دو روی اما نامتقارن بافته شده و چگونگی بافت آن مبهم است. تصویر طرح های انسانی، گیاهی، جانوری و هندسی، نمادین و نوشتاری در پارچه بافی آن روزگار نیز ارایه شدند که بی شباهت با طرح های امروزی نیستند.

علی رضا مساح با اشاره به تصاویر طرح و نقش سکه های آن دوران، که مربوط به دوران ملک شاه سلجوقی است و در نمایشگاه ارایه شدند، تصریح کرد: ضرب سکه، نشانگر اقتدار حکومت است. گفته شده است که مقتدرترین شاه سلجوقی، ملک شاه است و وزیر نامدار و دیوانسالار او خواجه نظام الملک طوسی است. نقل است که روزی ملک شاه از روی مطایبه و شوخی به خواجه نظام الملک گفت که قلم و دوات خود را بر زمین بگذار! خواجه نظام الملک هم فوراً پاسخ داد که اگر من قلم و دواتم را روی زمین بگذارم، فوراً تاج هم از روی سر تو برداشته می شود. این پیش بینی به وقوع پیوست و تنها 40 روز پس از رحلت خواجه ظام الملک، اقتدار حکومت نیز فروکش کرد. خواجه نظام الملک توسط فرقه اسماعیلیه کشته شد.

در بخش دیگر نمایشگاه، دو تصویر از 4 صفحۀ کتاب «اَتریاق» که در دوران سلجوقی درمورد گیاهان دارویی تحریر شده، به چشم می خورد. نسخهٔ اصلی این کتاب به گفتهٔ علیرضا مساح، هم اکنون در کتاب خانهٔ ملی فرانسه نگهداری می شود و نسخه الکترونیکی آن را از دریافت کرده اند. این کتاب مصور، که بی شباهت با اطلس های امروزی نیست، نمایانگر طراحی و خوش نویسی دقیق و ظریف هنرمندان آن روزگار است و امروزه حتی با ابزارهای پیشرفته گرافیستی نیز نمی توان از روی این آثار تقلید کرد. تصاویر گیاهان دارویی همراه با اسامی آنها در این کتاب ترسیم شده است و به نظر می رسد که اسامی این گیاهان، در طول تاریخ دچار تحولاتی شده اند. آشناترین گیاه ترسیم شده در این کتاب دارچین است که با عنوان دارچینی، قید شده است.

در بخش دیگری تصاویری از هنر نگارگری و سفال در دوران سلجوقی، به چشم می خورد که قابل چشم پوشی نیست و همچنان نیز اصفهان در سطح کشور، به این هنرها شهرت دارد. ما همچنان نمی دانیم که کاشی زیر لعابی در ان دوران چگونه ساخته شده است. در بخش مردانه ضریح امام رضا(ع) این نوع کاشی وجود دارد. هنر فلزکاری آن دوران نیز به نقطهٔ اوج خود رسیده بود. نصویر عودسوزی فلزی که در موژه آرمیتاژ نگهداری می شود، در نمایشگاه ارایه شده که هنرمندان آن را توخالی و سپس آن را توری مانند کرده است.

در بخش دیگر نمایشگاه که تا پایان اردیبهشت پذیرای مخاطبان است، مخاطبان با زوایای دیگری از زندگی ناصرخسرو قبادیانی آشنا می شوند. گویا او، چون پدر و خاندانش به کار دیوانی مشغول بوده و دبیر دربار ترکان غزنوی می شود اما در دوره سوم زندگی خود بر اساس رویای صادقه ای دست از شراب خواری برداشته و راه زندگی خود را تغییر می دهد.

اکنون به این پرسش ابتدایی بازگشته و پاسخ دهیم که چرا عنوان «بر هامون نهاده» برای این نمایشگاه انتخاب شده است؟ طبق محتوایی که با فضاسازی های مدرن در نمایشگاه ارایه شده، علت این است که ناصرخسرو قبادیانی، اصفهان را این گونه توصیف کرده است: «اصفهان شهری است بر هامون نهاده … دیوار حصین بلند دارد و دروازه ها و جنگ گاه ها ساخته و بر همه بارو کنگره ساخته و در شهر جوی های آب روان و بناهای نیکو و مرتفع … در میان شهر مسجد آدینه بزرگ نیکو و باروی شهر را گفتند سه فرسنگ و نیم است و اندرون شهر همه آبادان که هیچ از وی خراب ندیدم … و من در همه سرزمین پارسی گویان شهری نیکوتر و جامع تر و آبادان تر از اصفهان ندیدم.»

همچنین مسجد جامع اصفهان در این دوره از حالت شبستانی ستون دار به وضعیت چهار ایوانی تبدیل می شود. گنبد تاج الملک و نظام الملک و همچنین سفره های شاگرد و استاد در مسجد جامع اصفهان شکوه معماری این دوره را به بهترین وجه به نمایش می گذارد؛ آثاری چون آرامگاه سلطان سنجر و خواجه نظام الملک سلجوقی مسجد جامع شهر گز آرامگاه راشد بلا امامزاده حسین و امامزاده ابراهیم مدرسهٔ ابن سینا مسجد و امامزاده اسماعیل و منارۀ علی از آثار معماری این دوران هستند.

انتهای پیام