تمدن نصف جهان در تیر رس «آلاینده های» خطرناک/افزایش بیماران تنفسی و زخمی که درمان نمی شود!

مجله عصر نو اصفهان – عاطفه علیان: کلانشهر اصفهان، به عنوان یکی از مهم ترین و تاریخی ترین شهرهای ایران، طی دو دهه گذشته با چالش های زیست محیطی و به ویژه آلودگی هوا دست و پنجه نرم می کند. در سال های اخیر، این معضل به یکی از اصلی ترین مشکلات شهروندان تبدیل شده و اثرات منفی آن بر سلامت عمومی و کیفیت زندگی غیرقابل انکار است.

مهدی طغیانی، نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی، در یکی از اظهارات اخیر خود به نقش مصرف بالای گازوئیل در تشدید آلودگی هوای اصفهان اشاره کرده است. بااین حال، بررسی های عمیق تر نشان می دهد که مهم ترین عامل آلودگی هوای اصفهان ریزگردهایی هستند که از خشکی زاینده رود و تالاب گاوخونی ناشی می شوند.  

 مصرف گازوئیل و تأثیر آن بر آلودگی هوای اصفهان

بر اساس آمار منتشر شده توسط سازمان ملی استاندارد، اصفهان سالانه حدود دو میلیارد لیتر گازوئیل مصرف می کند. این میزان مصرف بالا به دلیل تردد گسترده وسایل نقلیه سنگین، به ویژه کامیون ها و تریلرهایی است که در جابه جایی بار فعالیت دارند. این حجم عظیم جابه جایی، نیازمند مصرف بالای سوخت های فسیلی، به ویژه گازوئیل است که خود منجر به افزایش انتشار آلاینده های ناشی از احتراق سوخت های فسیلی، مانند دی اکسید نیتروژن (NO₂) و ذرات معلق (PM۲.۵ و PM۱۰) می شود.

این آلاینده ها تأثیر مستقیمی بر کیفیت هوای اصفهان دارند و به ویژه در ماه های سرد سال که پدیده وارونگی دما رخ می دهد، منجر به تشدید آلودگی هوا می شوند. اما باید توجه داشت که این تنها بخش کوچکی از عوامل آلاینده در اصفهان است.

 زاینده رود و نقش آن در تأمین اکوسیستم اصفهان

زاینده رود به عنوان یکی از مهم ترین رودخانه های مرکزی ایران، در طول تاریخ نه تنها منبع اصلی تأمین آب شرب و کشاورزی منطقه بوده، بلکه نقش اساسی در پایداری اکوسیستم های طبیعی و جلوگیری از گسترش بیابان زایی ایفا کرده است. این رودخانه، که از کوه های زاگرس سرچشمه می گیرد، پس از طی مسافتی حدود ۴۰۰ کیلومتر به تالاب گاوخونی می ریزد. این تالاب به عنوان یکی از کانون های زیستی مهم، نقش اساسی در تأمین رطوبت منطقه و جلوگیری از بروز طوفان های گردوغبار داشته است.

بااین حال، طی دو دهه گذشته و به ویژه در سال های اخیر، به دلیل افزایش برداشت های غیرمجاز و مدیریت نادرست منابع آبی، جریان آب زاینده رود به شدت کاهش یافته و بخش های گسترده ای از این رودخانه خشک شده اند. خشکی زاینده رود نه تنها تهدیدی جدی برای کشاورزی و تأمین آب شرب منطقه است، بلکه به یکی از اصلی ترین منابع تولید ریزگرد در اصفهان تبدیل شده است.

 خشکی زاینده رود و تولید ریزگردها

خشکی زاینده رود و تالاب گاوخونی باعث شده تا بستر این مناطق به کانون های تولید ریزگرد تبدیل شوند. بستر خشک زاینده رود و تالاب گاوخونی، به ویژه در ماه های گرم سال، در معرض فرسایش شدید بادی قرار دارد که نتیجه آن آزادسازی حجم عظیمی از ریزگردها به جو است. این ریزگردها به دلیل اندازه بسیار ریز (کمتر از ۱۰ میکرون) به راحتی در هوا معلق شده و توسط باد به مناطق شهری منتقل می شوند.

زاینده رود به عنوان یکی از مهم ترین رودخانه های مرکزی ایران، در طول تاریخ نه تنها منبع اصلی تأمین آب شرب و کشاورزی منطقه بوده، بلکه نقش اساسی در پایداری اکوسیستم های طبیعی و جلوگیری از گسترش بیابان زایی ایفا کرده است

بر اساس داده های منتشرشده توسط سازمان حفاظت محیط زیست، حدود ۵۰ درصد از آلودگی هوای اصفهان به طور مستقیم ناشی از ریزگردهایی است که از بستر خشک زاینده رود و تالاب گاوخونی برمی خیزند. این ریزگردها، به دلیل ماهیت و اندازه خاص خود، می توانند به راحتی وارد سیستم تنفسی انسان شده و منجر به بروز بیماری های جدی ریوی شوند. به علاوه، این ذرات می توانند با دیگر آلاینده های موجود در هوا ترکیب شده و اثرات مخرب تری بر سلامت عمومی داشته باشند.

تحقیقات نشان می دهد که در سال های اخیر، تعداد روزهایی که کیفیت هوای اصفهان در وضعیت ناسالم قرار داشته، به طور چشمگیری افزایش یافته است. بر اساس گزارش مرکز پایش آلاینده های محیط زیست اصفهان، در سال ۱۴۰۲، بیش از ۱۲۰ روز از سال، کیفیت هوای اصفهان در وضعیت ناسالم برای گروه های حساس یا ناسالم برای تمام گروه ها قرار داشته است که از این تعداد، در ۶۰ روز وضعیت هوا به دلیل غلظت بالای ریزگردها در سطح خطرناک بوده است.

این در حالی است که در سال ۱۳۸۰، تنها ۳۰ روز از سال وضعیت هوا ناسالم گزارش شده بود که نشان دهنده افزایش چشمگیر آلودگی هوا در دو دهه گذشته است. تحلیل داده های ماهواره ای و ایستگاه های پایش آلودگی نیز نشان می دهد که در مناطق نزدیک به زاینده رود و تالاب گاوخونی، غلظت ریزگردها به مراتب بالاتر از سایر مناطق شهری است.

نقش سایر عوامل در آلودگی هوای اصفهان

اگرچه ریزگردهای ناشی از خشکی زاینده رود به عنوان اصلی ترین عامل آلودگی هوای اصفهان شناخته می شوند، اما نمی توان از نقش دیگر عوامل، نظیر مصرف سوخت های فسیلی، صنایع آلاینده، و تردد وسایل نقلیه نیز چشم پوشی کرد. در حقیقت، این عوامل به عنوان آلاینده های ثانویه، به تشدید وضعیت آلودگی هوا کمک می کنند.

به عنوان مثال، نیروگاه های حرارتی که در نزدیکی اصفهان فعالیت می کنند، سالانه مقادیر قابل توجهی دی اکسید گوگرد و دیگر آلاینده ها را به هوا منتشر می کنند.  

بررسی های انجام شده توسط دانشگاه اصفهان نشان می دهد که در ماه های زمستان، غلظت دی اکسید گوگرد و دی اکسید نیتروژن در مناطق صنعتی اصفهان تا ۲ برابر حد مجاز افزایش می یابد که این موضوع نشان دهنده اثرات مخرب فعالیت های صنعتی بر کیفیت هوا است.

به عنوان مثال، نیروگاه های حرارتی که در نزدیکی اصفهان فعالیت می کنند، سالانه مقادیر قابل توجهی دی اکسید گوگرد و دیگر آلاینده ها را به هوا منتشر می کنند

کارشناسان محیط زیست و بهداشت عمومی همگی بر این نکته تأکید دارند که خشکی زاینده رود و تالاب گاوخونی به عنوان منبع اصلی تولید ریزگردها، تهدیدی جدی برای سلامت عمومی در اصفهان است.

مجید شفیعی، کارشناس ارشد محیط زیست، در این باره می گوید: خشکی زاینده رود نه تنها اکوسیستم منطقه را به خطر انداخته، بلکه به منبعی برای تولید ریزگردها تبدیل شده است که سلامت عمومی را به شدت تحت تأثیر قرار می دهد. این ریزگردها به دلیل اندازه ریزشان، به راحتی وارد سیستم تنفسی شده و می توانند منجر به بروز بیماری های مزمن تنفسی، آلرژی و حتی سرطان شوند.

شفیعی همچنین تأکید می کند که برای کنترل این معضل، باید مدیریت منابع آبی به طور جدی بازنگری شود و جریان دائمی آب در زاینده رود تضمین گردد. به گفته وی، بازگرداندن آب به زاینده رود، نه تنها از نظر زیست محیطی ضروری است، بلکه می تواند به کاهش تولید ریزگردها و بهبود کیفیت هوای اصفهان منجر شود و در غیر این صورت، هر گونه تلاش برای بهبود کیفیت هوا بدون رفع این معضل اصلی، تنها مسکّن های موقتی خواهد بود.

بررسی های انجام شده توسط دانشگاه اصفهان نشان می دهد که در ماه های زمستان، غلظت دی اکسید گوگرد و دی اکسید نیتروژن در مناطق صنعتی اصفهان تا ۲ برابر حد مجاز افزایش می یابد که این موضوع نشان دهنده اثرات مخرب فعالیت های صنعتی بر کیفیت هوا است

زهرا احمدی، متخصص بیماری های ریوی و استاد دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، نیز بر تأثیر مخرب ریزگردها بر سلامت عمومی تأکید می کند. او در این باره می گوید: ریزگردهای ناشی از خشکی زاینده رود به دلیل اندازه بسیار ریزشان (کمتر از ۲.۵ میکرون) به راحتی به عمق ریه ها نفوذ کرده و می توانند منجر به بروز بیماری های جدی ریوی مانند برونشیت، آسم و بیماری های انسدادی مزمن ریه (COPD) شوند. به علاوه، این ذرات می توانند از طریق جریان خون به سایر ارگان ها منتقل شده و ریسک بروز بیماری های قلبی-عروقی و حتی سکته های مغزی را افزایش دهند.

افزایش چشمگیر تعداد بیماران تنفسی در اصفهان

به گفته احمدی، افزایش چشمگیر تعداد بیماران تنفسی در اصفهان در سال های اخیر، به وضوح نشان دهنده اثرات مخرب آلودگی هوا و به ویژه ریزگردها بر سلامت عمومی است. او تأکید می کند که مهم ترین راه حل برای مقابله با این بحران، کنترل منابع تولید ریزگردها و جلوگیری از خشکی زاینده رود است.

مدیریت نادرست منابع آبی و سیاست های توسعه ناپایدار، نقش مهمی در تشدید بحران خشکی زاینده رود و در نتیجه افزایش تولید ریزگردها ایفا کرده است.

به گفته علی ملکی، متخصص منابع آبی و استاد دانشگاه صنعتی اصفهان، یکی از دلایل اصلی خشکی زاینده رود، برداشت های غیرمجاز و تخصیص ناعادلانه منابع آبی به صنایع و مناطق کشاورزی است. در سال های اخیر، بخش عمده ای از آب زاینده رود به مناطق خارج از حوضه آبریز این رودخانه منتقل شده که این امر به طور مستقیم منجر به کاهش جریان آب در زاینده رود و خشکی بستر آن شده است.

ملکی همچنین بر لزوم بازنگری در سیاست های مدیریت منابع آبی و توسعه پایدار تأکید می کند. به گفته وی، برای بازگرداندن جریان آب به زاینده رود و جلوگیری از بروز بحران های زیست محیطی بیشتر، باید سیاست های مدیریت منابع آبی به طور جدی مورد بازنگری قرار گیرد. این شامل کاهش برداشت های غیرمجاز، بهبود بهره وری آبی در بخش کشاورزی و همچنین تدوین برنامه های جامع برای مدیریت منابع آبی در سطح ملی است.

یکی از دلایل اصلی خشکی زاینده رود، برداشت های غیرمجاز و تخصیص ناعادلانه منابع آبی به صنایع و مناطق کشاورزی است. در سال های اخیر، بخش عمده ای از آب زاینده رود به مناطق خارج از حوضه آبریز این رودخانه منتقل شده که این امر به طور مستقیم منجر به کاهش جریان آب در زاینده رود و خشکی بستر آن شده است

آلودگی هوای اصفهان و خشکی زاینده رود نه تنها پیامدهای زیست محیطی و بهداشتی دارد، بلکه اثرات منفی جدی بر اقتصاد منطقه نیز داشته است. بخش های مختلف اقتصادی، از جمله کشاورزی، گردشگری و صنایع وابسته به منابع آبی، به شدت تحت تأثیر این بحران ها قرار گرفته اند.

خشکی زاینده رود و افزایش مهاجرت از روستا به شهر

به عنوان مثال، خشکی زاینده رود و کاهش سطح آب در این رودخانه منجر به کاهش شدید تولیدات کشاورزی در منطقه شده است. بر اساس آمارهای رسمی، طی دهه گذشته، تولیدات کشاورزی در استان اصفهان حدود ۴۰ درصد کاهش یافته است. این امر نه تنها به معیشت هزاران کشاورز آسیب رسانده، بلکه به افزایش مهاجرت از مناطق روستایی به شهرها نیز منجر شده است که خود مشکلات اجتماعی و اقتصادی جدیدی را به همراه داشته است.
از سوی دیگر، کاهش کیفیت هوا و افزایش آلودگی ناشی از ریزگردها، تأثیرات منفی بر صنعت گردشگری اصفهان داشته است. این شهر به عنوان یکی از مقاصد اصلی گردشگری در ایران، سالانه میزبان میلیون ها گردشگر داخلی و خارجی است. اما طی سال های اخیر، به دلیل مشکلات زیست محیطی، تعداد گردشگران به ویژه در فصل های گرم سال به شدت کاهش یافته است. بر اساس گزارش سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، تعداد گردشگران خارجی که از اصفهان بازدید کرده اند، در سال ۱۴۰۱ حدود ۳۰ درصد کاهش یافته است.

آلودگی هوای اصفهان به ویژه در سال های اخیر به معضلی جدی برای سلامت عمومی و کیفیت زندگی در این شهر تبدیل شده است. اگرچه مصرف بالای گازوئیل و انتشار آلاینده های ناشی از آن نقش مهمی در تشدید آلودگی هوا ایفا می کنند اما بررسی های جامع نشان می دهد که ریزگردهای ناشی از خشکی زاینده رود و تالاب گاوخونی به عنوان اصلی ترین عامل آلودگی هوای اصفهان شناخته می شوند.

حل این معضل نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه است که شامل احیای زاینده رود، بهبود مدیریت منابع آبی، کاهش مصرف سوخت های فسیلی و توسعه سیستم های حمل ونقل عمومی است. همچنین، افزایش آگاهی عمومی و تقویت نظارت و کنترل بر فعالیت های صنعتی می تواند به کاهش آلودگی هوا و بهبود کیفیت زندگی در اصفهان منجر شود.