زنی که وارث تمام ثروت محمدعلی شاه و احمدشاه شد

ایران دخت خوانساری: روز جمعه ۲۲ آبان ۱۳۲۶ ملکه جهان همسر محمدعلی شاه و مادر احمدشاه در حومه ی پاریس چشم از جهان فروبست. در همین برهه حسین فاطمی که بعدها به وزارت خارجه ی دولت ملی دکتر مصدق رسید، در پاریس به سر می برد. او در سال ۱۳۲۴ پس از پایان مجلس چهاردهم برای ادامه ی تحصیل روانه ی این کشور شده بود اما در آن جا نیز به فعالیت های سیاسی و مطبوعاتی خود ادامه می داد. از آن جمله است گزارش مرگ ملکه جهان. فاطمی این گزارش را برای روزنامه ی «ستاره صبح» فرستاد و مجله ی خواندنیها در ۱۴ آذر ۱۳۲۶ آن را به شرح زیر از روزنامه ی یادشده نقل کرد:

ساعت چهار صبح جمعه ۲۲ آبان ۱۳۲۶ یک ایرانی دورافتاده از وطن که شاهد سه ربع قرن تاریخ ایران معاصر بود در حومه ی پاریس از دنیا رفت. مادر مرحوم احمدشاه و همسر محمدعلی شاه قاجار بر اثر سکته ی قلبی بدون این که کسالت قبلی موید این حادثه باشد در اقامتگاه خویش در «سنت کلو» به سن هفتاد سالگی چشم از زندگی فروبست.

قصبه زیبای سنت کلو

«سنت کلو» قصبه ی زیبا و خوش منظره ایست که در کنار رودخانه ی معروف «سن» قرار گرفته و از باغ بزرگ و باشکوه آن به فاصله ی شش هفت کیلومتر می توان تمام پاریس بزرگ را زیر چشم گرفت. ناپلئون امپراطور فرانسه مدتی از دوران فرمان روایی خود را در این جا منزل داشت و «ماری لوئیز» در روزهایی که بناپارت سرگرم جنگ های روسیه و عقب نشینی مسکو بود با «ژوزف بناپارت» فرزند نوزاد خود که در قصر «تولری» به دنیا آمده بود به سنت کلو نقل مکان کرد. نامه هایی که ناپلئون از جبهه ی جنگ برای ماری لوئیز می فرستاد در قصر سنت کلو به او می رسید. ژوزف بناپارت که به «ناپلئون دوم» در تاریخ معروف است روزهای کودکی خود را در کنار جنگل های انبوه و مناظر بهشتی سنت کلو سپری نموده و در همین نقطه بود که عنوان «پادشاه روم» را ناپلئون به او بخشید.

امروز از عمارت ها و قصور مجلل سنت کلو چیز مهمی برجای نیست زیرا در جنگ ۱۸۷۱ که ارتش آلمان به طرف پاریس سرازیر بود بناهای تاریخی و باشکوه آن جا را طعمه ی آتش کرد. تنها چیزی که از عظمت گذشته ی سنت کلو باقی مانده باغ بزرگ و پرگلی است که در روزهای تعطیل گردشده ی اهالی محل و مسافرینی است که از پاریس برای تماشا بدان جا می آیند.

مادر مرحوم احمدشاه و همچنین برادران پادشاه اسبق ایران از ۱۹۱۹ به بعد در سنت کلو منزل اختیار کرده اند. خانه ای که فعلا نشسته اند اجاره است ولی یک عمارت بالنسبه مفصل نیز ملک شخصی ایشان است که در دوره ی اشغال فرانسه توسط آلمان ها، عمارت مزبور را از تصرف آن ها خارج کرده برای احتیاجات نظامی تخصیص داده بودند.

پس از شکست آلمان و ورود قوای متفقین به پاریس مجددا این عمارت برای کارهای ارتش آمریکا نگهداری شد و اینک چند ماه است که به مالک اصلی مسترد شده و برای این که بتوانند بدان جا نقل مکان کنند در دست تعمیر قرار دارد.

تبار

مادر مرحوم احمدشاه دختر مرحوم کامران میرزا نایب السلطنه فرزند ناصرالدین شاه و مادر او سرورالدوله دختر حسام السلطنه است که در جنگ هرات شهر مزبور را فتح کرد.

ملکه ی اسبق ایران به نام «ملکه جهان» خوانده می شد و دومین زنی است که به همسری محمدعلی شاه قاجار بیرون آمد. محمدعلی شاه قبل از این ازدواج زن دیگری داشت که فوت کرد که شاهزاده اعتمادالسلطنه از آن زن به دنیا آمده است.

ملکه جهان دارای شش فرزند، چهار پسر و دو دختر بود که دو پسر او مرحوم احمدشاه و مرحوم محمدحسن میرزا پیش از او (اولی در پاریس و دومی در لندن) بدرود زندگی گفتند. دو پسر دیگر سلطان محمود میرزا و سلطان مجید میرزا هردو در موقع مرگ مادرشان در بالین او به سر می بردند، دخترهای او یکی همسر شعاع السلطنه و دومی عروس سالارالدوله است.

بی مناسبت نیست در این جا که نامی از سالارالدوله به میان آمد یادآور بشوم که «سالارالدوله» مستبد معروف هنوز در قید حیات است و به طوری که یکی از ایرانیان مقیم پاریس اظهار می داشت در طی سفری که این اواخر به مصر کرده سالارالدوله را در مصر ملاقات نموده است.

من پیش خودم گفتم بیچاره «سالارالدوله» برادر کوچک محمدعلی شاه از دست مواد قانون حکومت نظامی و رژیم مشروطه از وطن دربه در شد، امروز همان قانون و مقررات برای پایمال کردن حقوق ملت و مردمی است که بر علیه ارشدالدوله ها و سالارالدوله ها می جنگیدند بنابراین از این حیث خیال می کنم آقای سالارالدوله نگرانی نداشته باشد زیرا افکار و عقاید ایشان را بعد از او به مراتب شدیدتر و سخت تر به مورد اجرا گذاشته اند و بذری را که ایشان در سرزمین ایران پاشیده اند امروز برای ملت ما هزارها سالارالدوله به وجود آورده است که خلاصی از دست آن ها محال و ممتنع به نظر می رسد.

مادر مرحوم احمدشاه قریب سه ربع قرن اخیر حوادث تاریخی ایران را دیده و مصائب بی شمار را پشت سر گذاشته است؛ روزهای خلع محمدعلی شاه و تبعید او به خاک روسیه، انقراض خاندان قاجاریه، مرگ محمدعلی شاه و سپس درگذشت احمدشاه و محمدحسن میرزا از حوادث بزرگی است که او در هفتاد سال عمر خویش ناظر آن بوده است.

میراث دو پادشاه معزول

محمدعلی شاه در بهار ۱۹۲۵ در «سان مارو» کنار دریای مدیترانه قصبه ی ایتالیا که کنفرانس متفقین در ۱۹۲۰ برای حل اختلافات بعد از جنگ اول در آن جا تشکیل شد در سن ۵۳ سالگی مرد. کلیه ی املاک و اموالی را که در ایران داشت به زن خود مصالحه کرده بود.

ملکه جهان چند ماه بعد از این تاریخ یعنی در ماه اکتبر ۱۹۲۵ که از اروپا به ایران برمی گشت در بغداد خبر انقراض خاندان قاجاریه را شنید. از همان جا به بیروت آمده و چهار سال تا ۱۹۲۹ در بیروت اقامت کرد سپس به پاریس آمد و یکسر به بیمارستان به بالین مرحوم احمدشاه که بستری بود شتافت.

از آن موقع تا به امروز در سنت کلو منزل اختیار کرده و در همان جا چشم از زندگی پرحادثه ی خود پوشانید.

جنازه ی آن مرحومه را به طور موقت در پاریس به خاک می سپارند و در فرصت مقتضی آن را به کربلا به مقبره ای که مرحوم مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه نیز مدفون هستند انتقال خواهند داد. جنازه ی مرحوم محمدحسن میرزا را نیز که به مناسبت جنگ نتوانسته از لندن آن را حرکت دهند، به زودی در این مقبره ی خانوادگی فرستاده خواهد شد. در مراسم عزاداری فقط افراد فامیل قاجار به طور خصوصی شرکت داشتند.

هنوز اطلاع صحیح و مطمئنی در دست نیست که مادر احمدشاه پیش از مرگ یا در حین نزع از خود وصیت نامه ای هم باقی گذاشته است یا خیر ولی چیزی که مسلم است این است که کلیه ی نقدینه ی پادشاه اسبق ایران، دلارهایی که در آمریکا داشت در اختیار او بود و فقط دختران مرحوم احمدشاه سهمیه ی ارث خود را دریافت داشته اند. بدین ترتیب که نصف سهم الارث خود را هنگام ازدواج و نصف دیگر را پنج سال بعد از ازدواج از بانک آمریکایی گرفته اند.

احمدشاه قریب یک میلیون لیره در لندن پول نقد داشت که چون ارث در انگلستان مشمول مالیات خیلی سنگین می شود مرحوم احمدشاه قبل از مرگش پول مزبور را تبدیل به دلار کرده به بانک انتقال داد و هیأت مدیره ی همان بانک را مامور اجرای مواد وصیت نامه ی خود نمود. کلیه ی املاک شخصی که در ایران داشت به مادر خویش صلح کرد و سهمیه ی هنگفت موجودی دلار او نیز اختصاص به مادرش داشت. اکنون محقق نیست آیا از نقدینه و املاک مزبور فرزندان مرحوم احمدشاه بهره مند خواهند شد یا بدون وصیت نامه در میان بازماندگان «ملکه ی سابق» تقسیم می شود.

صفحات کتاب یک زندگی آمیخته با شادکامی و محرومیت پس از هفتاد سال، بدین ترتیب در گوشه ای از دنیا بسته شد. روزی که به دنیا آمد دربار ناصرالدین شاه و بقایای جلال و جبروت کیانی می رقصید، در آن دقایقی که از دنیا رفت جز چند چشم که بر بستر مرگ او دوخته شده بود کسی را در بالین خود نیافت!

۲۵۹