خلاصه کتاب شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی ( نویسنده محمود عسگری )

کتاب «شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی» اثر دکتر محمود عسگری، تبیین کننده و تحلیل گر عمیق استراتژی نظامی ایران در طول هشت سال دفاع مقدس است. این اثر با رویکردی جامع، نه تنها به معرفی این شیوه می پردازد، بلکه عوامل مؤثر داخلی و خارجی، ریشه های تاریخی و ویژگی های برجسته آن را نیز مورد واکاوی قرار می دهد. هدف اصلی کتاب، ارائه چارچوبی نظری برای درک چگونگی شکل گیری و اجرای استراتژی های جمهوری اسلامی ایران در برابر تجاوز رژیم بعث عراق است. این تحلیل از سویی به مخاطبان کمک می کند تا درکی جامع از ابعاد استراتژیک و نظامی این دوره حساس از تاریخ ایران به دست آورند و از سویی دیگر، پژوهشگران و دانشجویان را با مبانی نظری و عملی شیوه جنگ ایران آشنا می سازد.

اهمیت کتاب «شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی» از آن جهت است که فراتر از یک روایت تاریخی صرف، به تحلیل های نظری و کاربردی می پردازد و ابعاد کمتر دیده شده ای از جنگ را از منظر استراتژی نظامی روشن می سازد. دکتر محمود عسگری، با تخصص خود در حوزه مطالعات نظامی و امنیتی، اثری خلق کرده است که هم برای پژوهشگران حوزه های تاریخ نظامی، علوم سیاسی و روابط بین الملل، و هم برای عموم علاقه مندان به دفاع مقدس، مرجعی ارزشمند به شمار می رود. این مقاله به دنبال ارائه خلاصه ای جامع و تحلیلی از این کتاب، فصول اصلی و استدلال های کلیدی نویسنده است تا خوانندگان را با جوهره این اثر مهم آشنا سازد.

معرفی اجمالی کتاب و مشخصات

کتاب «شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی» توسط دکتر محمود عسگری تألیف و از سوی انتشارات دانشگاه عالی دفاع ملی تهران در سال ۱۳۹۸ به چاپ رسیده است. این کتاب در حدود ۹۰ تا ۹۸ صفحه (بر اساس نسخه های مختلف) و در قطع رقعی، با شابک 978-622-6350-58-7، به موضوع استراتژی نظامی ایران در دوران جنگ تحمیلی می پردازد. محور اصلی بحث کتاب، تبیین شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در برابر تجاوز رژیم بعث عراق و بررسی عوامل مختلفی است که در شکل گیری این شیوه مؤثر بوده اند.

رویکرد کلی نویسنده در این اثر، تحلیلی، تاریخی و استراتژیک است. دکتر عسگری تلاش می کند تا با ارائه چارچوب های نظری و تحلیل های عمیق، به درک بهتری از چگونگی اتخاذ تصمیمات و شکل گیری تاکتیک ها و استراتژی های ایران در طول جنگ کمک کند. این کتاب برای افرادی که به دنبال شناخت عمیق تری از ابعاد نظامی و استراتژیک دفاع مقدس هستند، منبعی غنی و قابل اتکا محسوب می شود.

خلاصه فصول کتاب به تفکیک و تحلیل محتوایی

کتاب «شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی» در پنج فصل تدوین شده است که هر یک به جنبه های خاصی از موضوع می پردازند و در مجموع، تحلیلی جامع از شیوه جنگ ایران را ارائه می دهند.

فصل اول: سیاست امنیت ملّی ایران پیش از انقلاب اسلامی

نخستین فصل کتاب به بررسی سیاست گذاری امنیت ملی در دوران پهلوی دوم اختصاص دارد. محمود عسگری در این فصل به روشنی نشان می دهد که سیاست امنیتی ایران در این دوره، مستقل نبوده و به شدت تحت تأثیر منافع و اهداف قدرت های خارجی، به ویژه ایالات متحده آمریکا، قرار داشت. رژیم پهلوی در چارچوب سیاست «سد نفوذ» آمریکا، نقش ژاندارم منطقه را در برابر اتحاد جماهیر شوروی ایفا می کرد. این رویکرد، نه بر پایه منافع واقعی ملی، بلکه بر اساس ملاحظات ژئوپلیتیکی غرب و هدف مقابله با گسترش نفوذ شوروی شکل گرفته بود.

نویسنده در این فصل، تمایز مهمی را میان «امنیت ملی» و «امنیت رژیم» مطرح می کند. او استدلال می کند که در دوران پهلوی، بسیاری از سیاست ها و سازوکارهای امنیتی، نه در راستای تأمین امنیت و منافع مردم، بلکه با هدف تثبیت و حفظ «امنیت رژیم» شاهنشاهی به کار گرفته می شد. این وضعیت به شکاف عمیق میان مردم و نظام منجر شده بود. جملاتی نظیر «من بودجه دفاعی مملکتم را تأمین می کنم حتی اگر به قیمت گرسنگی مردم باشد» از شاه، به وضوح نشان دهنده این گسست و اولویت بندی نادرست منافع بود. این سیاست ها، به جای ایجاد انسجام ملی، به تشدید نارضایتی ها و تضادهای درونی جامعه ایران دامن می زد.

فصل دوم: چیستی و عوامل مؤثر بر تعیین شیوۀ جنگ

فصل دوم به مبانی نظری و چارچوب های تئوریک «شیوه جنگ» اختصاص دارد. نویسنده در این بخش، به تعریف دقیق مفاهیم نظری می پردازد و سعی می کند تا عوامل تعیین کننده شیوه جنگ را از دیدگاه نظریه پردازان برجسته نظامی تبیین کند. او با ارجاع به متفکرانی چون سان تزو و بوید، ابعاد مختلف این مفهوم را تشریح می کند. برای مثال، مفهوم «سرعت عمل» یکی از مؤلفه های کلیدی است که توسط بوید پس از جنگ جهانی اول مطرح شد و همواره مورد تأکید استراتژیست ها بوده است.

سرعت عمل به معنای توانایی انجام حرکت سریع پیش از نشان دادن واکنش از سوی دشمن و در اختیار گرفتن بُعد زمانی است. سان تزو نیز معتقد است که فرمانده باید با سرعتی بی نظیر پیشروی کند و ضربات را همانند صاعقه بر سر دشمنان فرود آورد.

در این فصل تأکید می شود که سرعت عمل، نه تنها یک تاکتیک، بلکه یک فلسفه عملیاتی است که توانایی تصمیم گیری و اقدام سریع تر از دشمن را فراهم می آورد و به نیروها این امکان را می دهد که شرایط را بر اساس منافع و اهداف دلخواه خود تعریف یا تغییر دهند. این مباحث نظری، پایه و اساس تحلیل شیوه جنگ ایران در فصول بعدی را تشکیل می دهند و به خواننده کمک می کنند تا با ابزارهای مفهومی لازم برای درک استراتژی های جنگی آشنا شود.

فصل سوم: عوامل مؤثر بر شیوۀ جنگ ایران

این فصل یکی از محوری ترین بخش های کتاب است که به تحلیل جامع عوامل داخلی و خارجی مؤثر بر شکل گیری شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران می پردازد. عوامل داخلی دربرگیرنده ایدئولوژی انقلاب اسلامی، روحیه شهادت طلبی و ایثارگری، فرماندهی متکی بر بصیرت و رهبری کاریزماتیک، و توان بومی سازی و خلاقیت در مواجهه با چالش ها بودند. انقلاب اسلامی با تزریق روحیه خودباوری و استقلال، مبنای اصلی دکترین نظامی جدید ایران را فراهم آورد. معنویت و انگیزه های اعتقادی، نه تنها به عنوان یک نیروی محرکه، بلکه به عنوان یک عامل تعیین کننده در روحیه رزمندگان و تاکتیک های عملیاتی نقش آفرین بود.

در کنار عوامل داخلی، عوامل خارجی نیز تأثیر بسزایی در تعیین شیوه جنگ ایران داشتند. تحریم های بین المللی و عدم دسترسی به تسلیحات پیشرفته، جمهوری اسلامی ایران را وادار کرد تا به سمت خودکفایی، نوآوری و استفاده بهینه از منابع موجود روی آورد. حمایت های گسترده بین المللی از رژیم بعث عراق، به ویژه در ابعاد تسلیحاتی و اطلاعاتی، نیز موجب شد تا ایران شیوه جنگی نامتقارن را در دستور کار خود قرار دهد. تلفیق این عوامل داخلی و خارجی، شیوه جنگی منحصربه فردی را برای ایران رقم زد که بر خلاف الگوهای رایج جنگ های کلاسیک، بر نیروهای مردمی، ابتکار عمل و تکیه بر توان داخلی استوار بود. این رویکرد، جمهوری اسلامی ایران را قادر ساخت تا با وجود نابرابری های نظامی، به مقابله با تجاوز بپردازد.

فصل چهارم: ویژگی های شیوۀ جنگ ایران در جنگ تحمیلی

در این فصل، نویسنده به برجسته سازی و تشریح ویژگی های کلیدی شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس می پردازد. یکی از مهم ترین ویژگی ها، اتکا به نیروهای مردمی و بسیج بود. در شرایطی که ارتش پس از انقلاب اسلامی در حال بازسازی ساختاری و عقیدتی بود، حضور گسترده نیروهای داوطلب مردمی (بسیج) در کنار ارتش، نقش حیاتی در تقویت توان دفاعی کشور ایفا کرد. این نیروها با انگیزه عمیق اعتقادی، ایثار و فداکاری بی نظیری از خود نشان دادند و به ستون فقرات مقاومت تبدیل شدند.

نوآوری و خلاقیت در تاکتیک ها نیز از دیگر ویژگی های برجسته بود. مواجهه با کمبود تجهیزات و تسلیحات پیشرفته، مهندسان و فرماندهان نظامی ایران را به سمت ابداع روش های جدید جنگی سوق داد. از ساخت پل های شناور عملیاتی تا استفاده از تکنیک های عملیات آبی-خاکی و جنگ نامتقارن، همه و همه نتیجه این خلاقیت بودند. معنویت و انگیزه های اعتقادی، نه تنها به عنوان یک عامل روانی، بلکه به عنوان یک ستون محکم در اتخاذ تصمیمات استراتژیک و حفظ روحیه مقاومت در سخت ترین شرایط عمل می کرد. عملیات های نامتقارن، به ویژه در مناطق عملیاتی جنوب، نشان دهنده توانایی ایران در استفاده از نقاط ضعف دشمن و تبدیل تهدیدات به فرصت ها بود.

روحیه ایثار و مقاومت نیز در تمامی ابعاد شیوه جنگ ایران مشهود بود. فداکاری های بی شمار رزمندگان، فرماندهان و مردم، در تمامی مراحل جنگ، از عملیات های بزرگ تا مقاومت در برابر حملات شیمیایی و موشکی، تأثیر عمیقی بر سرنوشت جنگ داشت. این ویژگی ها در عملیات های مهمی نظیر فتح المبین، بیت المقدس و کربلای ۵ به وضوح نمود یافتند و نشان دادند که چگونه ترکیبی از ایمان، ابتکار و بسیج عمومی می تواند در برابر یک قدرت نظامی مجهز و مورد حمایت بین المللی ایستادگی کند.

فصل پنجم: نتیجه گیری

فصل پایانی کتاب به جمع بندی نهایی از یافته ها و تحلیل های ارائه شده در فصول پیشین اختصاص دارد. دکتر عسگری در این بخش، بر پیامدهای استراتژیک و عملیاتی شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران تأکید می کند و دستاوردهای اصلی کتاب را در تبیین ابعاد کمتر شناخته شده جنگ تحمیلی برشمرده است. او نتیجه می گیرد که شیوه جنگ ایران، برخلاف تصورات رایج، محصول یک فرآیند پیچیده و متأثر از ترکیبی منحصربه فرد از عوامل ایدئولوژیک، مردمی، داخلی و خارجی بوده است. این شیوه، با تکیه بر ایمان، خلاقیت و بسیج مردمی، توانست در برابر دشمنی که از حمایت گسترده بین المللی برخوردار بود، مقاومت کرده و دستاوردهای چشمگیری به ارمغان آورد.

نویسنده بر این نکته تأکید می کند که درس های آموخته شده از شیوه جنگ ایران در دفاع مقدس، می تواند مبنایی برای تحلیل و شکل گیری دکترین های دفاعی آینده باشد. این فصل، به نوعی خلاصه ای از جوهره اصلی کتاب است و تمامی مباحث مطرح شده را در یک چارچوب منسجم به هم پیوند می زند و به خواننده دیدگاهی کلی از اهمیت و عمق تحلیل های کتاب ارائه می دهد. در نهایت، این کتاب نه تنها به عنوان یک منبع تاریخی، بلکه به عنوان یک اثر تحلیلی استراتژیک، به درک بهتر چگونگی پیروزی یک ملت با تکیه بر اراده و توان داخلی در برابر یک تهاجم همه جانبه کمک می کند.

نقد و بررسی و تمایز با سایر آثار

کتاب «شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی» اثر محمود عسگری، با رویکرد تحلیلی و جامع خود، جایگاه ویژه ای در ادبیات مطالعات جنگ ایران و عراق دارد. این اثر، فراتر از یک روایت صرف از وقایع جنگ، به چرایی و چگونگی شکل گیری استراتژی های دفاعی ایران می پردازد و به همین دلیل، نقاط قوت قابل توجهی دارد.

نقاط قوت کتاب

• جامعیت تحلیل: نویسنده با بررسی عوامل متعدد داخلی و خارجی، ایدئولوژیک و نظامی، تصویری جامع از پیچیدگی های شیوه جنگ ایران ارائه می دهد. این جامعیت، به خواننده امکان می دهد تا از زوایای مختلف به موضوع بنگرد.
• رویکرد علمی و نظری: کتاب با تکیه بر چارچوب های نظری مطرح در حوزه مطالعات جنگ و استراتژی، مانند دیدگاه های سان تزو و بوید، به تحلیل موضوع می پردازد. این رویکرد، اعتبار علمی اثر را افزایش می دهد و آن را برای پژوهشگران کاربردی می سازد.
• پرداختن به ابعاد کمتر دیده شده: یکی از مهم ترین نقاط قوت کتاب، توجه به نقش عوامل انسانی، ایدئولوژی انقلاب اسلامی، روحیه شهادت طلبی و فرهنگ ایثار در شکل دهی به شیوه جنگ است. این ابعاد اغلب در تحلیل های نظامی صرف، نادیده گرفته می شوند.
• ارائه چارچوب نظری: عسگری با تبیین مفاهیم نظری شیوه جنگ و عوامل مؤثر بر آن، یک چارچوب تحلیلی قوی برای درک استراتژی های دفاع مقدس فراهم می کند که می تواند در مطالعات آتی نیز مورد استفاده قرار گیرد.

محدودیت های احتمالی

اگرچه کتاب «شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی» اثری ارزشمند است، اما مانند هر پژوهش دیگری، ممکن است دارای محدودیت هایی باشد. برای مثال، باتوجه به سال انتشار (۱۳۹۸)، برخی از آمار و اطلاعات می تواند در گذر زمان نیاز به به روزرسانی داشته باشد، یا ممکن است در برخی زوایا، به دلیل تمرکز بر یک جنبه خاص، ابعاد دیگری از جنگ کمتر مورد پوشش قرار گرفته باشد. با این حال، این موارد از ارزش کلی و بنیانی کتاب نمی کاهند.

در مقایسه با سایر منابع مشابه در حوزه مطالعات جنگ تحمیلی، این کتاب به دلیل رویکرد تحلیلی و تمرکز بر «شیوه جنگ» به معنای کلی و نه صرفاً تاکتیک ها و عملیات های میدانی، از تمایز ویژه ای برخوردار است. بسیاری از آثار دیگر به روایت عملیات ها یا خاطرات فرماندهان می پردازند، اما کتاب عسگری به دنبال ارائه یک تبیین استراتژیک و نظری از کلیت رویکرد ایران در جنگ است که آن را به یک منبع منحصر به فرد تبدیل می کند.

کتاب های مشابه و منابع برای مطالعه بیشتر

برای علاقه مندان به تعمیق بیشتر دانش خود در حوزه استراتژی نظامی، تاریخ جنگ ایران و عراق و امنیت ملی، مطالعه آثار زیر توصیه می شود. این کتاب ها می توانند مکمل خوبی برای درک جامع تر مباحث مطرح شده در کتاب دکتر محمود عسگری باشند:

1. «هنر جنگ» (The Art of War) اثر سان تزو: این رساله کلاسیک چینی، از دیرباز منبع الهام بخش استراتژیست ها بوده و مفاهیم اصلی آن در بسیاری از جنگ های مدرن، از جمله دفاع مقدس، کاربرد داشته است.
2. «پنج حلقه» (A Book of Five Rings) اثر میاموتو موساشی: این کتاب ژاپنی نیز یکی دیگر از متون کلاسیک در مورد استراتژی و تاکتیک های نظامی است که به درک عمیق تر اصول مبارزه کمک می کند.
3. «جنگ عراق و ایران: تحلیل یک مناقشه» اثر فرانسوا توال: این کتاب از منظر خارجی به جنگ تحمیلی می پردازد و دیدگاه های متفاوتی را ارائه می دهد که می تواند در کنار تحلیل های داخلی، تصویری کامل تر از جنگ را شکل دهد.
4. «تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران» اثر مرتضی میردار: این کتاب به بررسی ابعاد سیاسی و تحولات داخلی و خارجی مؤثر بر جنگ می پردازد.
5. «راهبردهای جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی و کاربرد آن در آینده» (عنوان احتمالی): آثاری که به بررسی راهبردهای کلی ایران در جنگ و چگونگی به کارگیری آن ها در تهدیدات آتی می پردازند.
6. خاطرات فرماندهان و رزمندگان دفاع مقدس: مطالعه خاطرات فرماندهان ارشد نظامی و رزمندگان، می تواند به درک ملموس تری از شیوه جنگ در میدان نبرد و نقش عوامل انسانی کمک کند.

این منابع، هر یک از جنبه ای خاص به موضوع جنگ و استراتژی نظامی می پردازند و مطالعه آن ها می تواند به خوانندگان، به ویژه دانشجویان و پژوهشگران، در توسعه دانش و بینش تحلیلی یاری رساند.

جمع بندی نهایی

کتاب «شیوه جنگ جمهوری اسلامی ایران در جنگ تحمیلی» اثر محمود عسگری، به عنوان یک منبع تحلیلی و عمیق، تصویری منسجم و جامع از استراتژی نظامی ایران در دوران دفاع مقدس ارائه می دهد. این اثر با بررسی دقیق ریشه های تاریخی، عوامل مؤثر داخلی و خارجی، و ویژگی های منحصربه فرد شیوه جنگ ایران، به درک بهتر چگونگی مقاومت و پیروزی یک ملت در برابر تجاوز خارجی کمک می کند.

از تبیین سیاست امنیت ملی دوران پهلوی گرفته تا تشریح مبانی نظری شیوه جنگ و تحلیل نقش ایدئولوژی و نیروهای مردمی، این کتاب زوایای مختلفی از جنگ تحمیلی را روشن می سازد. نقاط قوت آن در جامعیت تحلیل، رویکرد علمی و توجه به ابعاد انسانی و ایدئولوژیک، آن را به یک مرجع ارزشمند برای دانشجویان، پژوهشگران، نظامیان و عموم علاقه مندان به تاریخ معاصر ایران و دفاع مقدس تبدیل کرده است. مطالعه این کتاب برای هر کسی که به دنبال درک عمیق تری از ابعاد استراتژیک، نظامی و حتی اجتماعی جنگ ایران و عراق است، اکیداً توصیه می شود تا از جزئیات و تحلیل های بی نظیر نویسنده بهره مند شود و دیدگاه های خود را در این زمینه غنی تر سازد.